voros

Σήμερα είναι θέμα πολύ γνωστό η Φιλοσοφία της Παιδείας[2], αλλά δε γίνεται και πολύς λόγος γι' αυτό. Αναφέρεται σε μερικά θεωρητικά ζητήματα περί Παιδείας (σκοπούς, περιεχόμενο, συναφείς θεσμούς, ελευθερία της συνείδησης, διαμόρφωση της κριτικής ικανότητας του ανθρώπου) αλλά στην ακαδημαϊκή διδασκαλία συνήθως παραμερίζεται από συγγενείς ή συναφείς κλάδους επιστήμης που υπηρετούν την παιδεία γενικά ή το θεσμό της Εκπαίδευσης ειδικά (Παιδαγωγική, Διδακτική, Ψυχολογία της Μάθησης κ.α.).

Κάποτε διαμορφώνονταν μορφές Εκπαίδευσης ως έκφραση ενδιαφέροντος της ώριμης γενιάς να διδάξει στη νέα γενιά, στα παιδιά της, γνώσεις και δεξιότητες που θεωρούνταν χρήσιμες, ευχάριστες, επιθυμητές. Και ακούγονταν κρίσεις επιγραμματικές περί Παιδείας που εξέφραζαν επιδοκιμασία του φαινομένου / επιτεύγματος ως στοιχείου επαινετού για την προσωπικότητα του ανθρώπου. Παράλληλα εκδηλώνονταν απόψεις για το νόημα της παιδείας, το περιεχόμενο, ενδεχόμενα και τους κινδύνους που εγκλείει η κάποια παιδεία για τη διαμορφούμενη προσωπικότητα του νέου ανθρώπου, άρα και την ευθύνη που εγκλείει η όποια εκπαιδευτική πορεία από την ώριμη γενιά.

Παραθέτουμε, λοιπόν, πρώτα μερικές τέτοιες κρίσεις (επαίνους ή αμφισβητήσεις) για την παιδεία, στοχασμούς ποικίλους από καιρούς αρχαίους, μεσαιωνικούς, νεότερους, σύγχρονους και κάπου θα συναντήσουμε στοιχεία αρκετά που συνθέτουν, κατά τη γνώμη μου, την πρώτη Φιλοσοφία Παιδείας ως συμπλήρωμα Πολιτικής Φιλοσοφίας και έκφραση Φιλοσοφίας της Ζωής:

1. Η παιδεία ευτυχούσι μεν εστί κόσμος, δυστυχούσιν δε καταφύγιον, (Δημόκριτος fr. 180)[3]

2. Διδαχή και φύσις παραπλήσιόν εστι∙ η γαρ διδαχή...(Δημόκριτος fr.33)[4]

3. «Φρονιμώτατον των ζώων άνθρωπος δια το χείρας έχειν» (Αναξαγόρας)[5].

4. Ο σοφιστής Πρωταγόρας εμφανίζεται στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο να απαντά σε ερώτημα του Σωκράτη για το περιεχόμενο της διδασκαλίας του και να λέει (κάποια χρονική στιγμή της παρουσίας του στην Αθήνα): «το μάθημα εστίν ευβουλία περί των οικείων και περί των της πόλεως (των κοινών)»[6]. Όποια ετυμολογία κι αν δεχτούμε για τον όρο ευβουλία [με β΄συνθετικό το βουλεύομαι (=σκέπτομαι) ή βούλομαι (=θέλω)], το νόημα της πρότασης είναι: Το μάθημα που προσφέρω στους νέους είναι να σκέπτονται και να θέλουν το καλό για τον εαυτό τους (το ίδιον) και για την κοινωνία όλη (το κοινόν).

5. Λίγο πριν από το 420 π.Χ. ο Αριστοφάνης στην κωμωδία του Νεφέλες διακωμωδεί (επικρίνει) τους Σοφιστές και ειδικά το Σωκράτη, που τον θεωρούσε σοφιστή, με τον ισχυρισμό ότι η διδασκαλία τους δεν αποβλέπει σε αναζήτηση της αλήθειας, αλλά πώς «τον ήττω λόγον κρείττω ποιείν» (=πώς να κάνουν το αδύνατο επιχείρημα δυνατό) και να απατούν έτσι τους ανθρώπους, να συμβάλλουν στην επικράτηση του κακού. Αυτή η κρίση (διακωμώδηση- διαβολή) συνόδευε το Σωκράτη τις δυο τελευταίες δεκαετίες της ζωής του. Και ολοένα πλήθαιναν εκείνοι που αδυνατούσαν να τον αντιμετωπίσουν στον ελεύθερο διάλογο της Αγοράς. Γι' αυτό ήθελαν να τον ξεφορτωθούν.

6. Και το 399 π.Χ. οι κατήγοροι του Σωκράτη (΄Ανυτος - Μέλητος- Λύκων) φτάνουν στο σημείο να ισχυρίζονται ότι ο Σωκράτης «αδικεί ους μεν η πόλις νομίζει θεούς ου νομίζων, αδικεί δε και τους νέους διαφθείρων» (=αδικεί γιατί δεν πιστεύει στην επίσημη θρησκεία της αθηναϊκής κοινωνίας και γιατί διαφθείρει τους νέους με τη διδασκαλία του). Τι ήταν η διδασκαλία του, ώστε να κρίνεται επικίνδυνη; Μάθαινε στους συνομιλητές του να είναι ήρεμοι και αντικειμενικοί κριτές των προβλημάτων της κοινωνίας τους, να έχουν γνώμη προσωπική και να τολμούν να τη λένε, έστω και αν κάποιους τους στενοχωρεί. Ο ίδιος είχε τολμήσει να διαφωνεί για την ανάδειξη αρχόντων με κλήρο. Έτσι ερχόταν σε αντίθεση με το πλήθος, που μόνο με τον κλήρο είχε την ελπίδα να διαχειριστεί κάποια εξουσία. Κάποια στιγμή ως δικαστής (406 π.Χ.) τόλμησε να διαφωνήσει με τους πολλούς (και να αθωώσει τους στρατηγούς, τουλάχιστον με τη δική του ψήφο). Και μια άλλη στιγμή (399 π.Χ.) οι αντίπαλοί του βρήκαν την ευκαιρία να τον (κατά)δικάσουν, για να λείψει η κριτική φωνή του στην Αγορά της Αθήνα, όπου σύχναζε ο Σωκράτης. [7]

7. Αιώνες νωρίτερα ο Χαρώνδας στην Κατάνη (αποικία των Ελλήνων στη Ν. Ιταλία), προς το τέλος του 7^ου αι. π.Χ. «ενομοθέτησεν τους υιείς άπαντας των πολιτών μανθάνειν γράμματα, της πόλεως χορηγούσης τους μισθούς τοις διδασκάλοις...»[8]. Ήταν τότε κατά κυριολεξία πολύ γοητευτικό να μαθαίνουν γραφή , που είχε τότε επινοηθεί. Ήταν πρώτη φορά που οι άνθρωποι βίωναν κάτι πρωτόγνωρο, μεθυστικό: να γράφουν αυτό που συμφώνησαν, που ψήφισαν δια βοής,...και να σκέπτονται ότι αυτό μπορεί να διαβαστεί τον άλλο χρόνο, τον επόμενο αιώνα (ως επίγραμμα, ως ψήφισμα…)! Μεθυστική προσδοκία! Λοιπόν, να μάθουν όλοι γραφή / ανάγνωση. Αλλά ποιος πληρώνει τους δασκάλους για όλα τα παιδιά; Ωραία η πρόταση νομοθέτησης δημόσιας Εκπαίδευσης από τον Χαρώνδα! Αλλά γιατί δυόμιση χιλιετίες από τότε δεν μπόρεσαν οι κοινωνίες των πολιτισμένων να οργανώσουν παιδεία για όλους , με την ίδια φροντίδα/ποιότητα για όλα τα παιδιά, πλούσια ή φτωχά; Ποιοι ενοχλούνται και αντιδρούν σε μια τόσο γοητευτική ιδέα;

8. Ο Πλάτων, έχοντας υπόψη και την άποψη του Πρωταγόρα και την περιπέτεια - τραγωδία του Σωκράτη, ασχολήθηκε με το θέμα παιδεία στην Πολιτεία του και στους Νόμους[9] (άρα το εντάσσει στα πολιτικά ζητούμενα) και καταλήγει σε έναν ορισμό προβληματικό: ως ένα σημείο υπέροχον (παιδαγωγικά) και κατά τα λοιπά απαράδεκτον (κοινωνικά , πολιτικά), κατά την γνώμη μου. Γράφει συγκεκριμένα (ως συμπέρασμα ενός από τους συνομιλητές):

«Έστιν ουν παιδεία η παίδων ολκή και αγωγή προς τον ορθόν λόγον τω νόμω ειρημένον και τοις επιεικεστάστοις ξυνδεδογμένον ότι όντως ορθός εστι» (Πολιτεία, 656) (= είναι, λοιπόν, παιδεία η προσέλκυση των παιδιών από το δάσκαλο στη μάθηση και έπειτα η αγωγή τους προς τον ορθό λόγο, που (όμως) τον ορίζει ο νόμος και τον επιβεβαιώνουν οι σοφοί ότι αυτή η άποψη είναι σωστή.

Το πρώτο μέρος του ορισμού φαίνεται παιδαγωγικά υπέροχο και λογικά αποδεκτό (η παιδεία επιδιώκει να προσελκύσει τα παιδιά και να τα οδηγήσει στον ορθό λόγο)[10]. Το δεύτερο μέρος όμως περιορίζει το πεδίο του ορθού λόγου: μόνο ο συντάκτης του νόμου και οι σύμβουλοι της εξουσίας γνωρίζουν τον ορθό λόγο. Οι άλλοι; υπόδουλοι; (εξαρτημένοι, δούλοι)!!

9. Ο Αριστοτέλης όταν έγραφε τα Πολιτικά του είχε όλες, νομίζω, τις εμπειρίες του καιρού του[11] και ενέταξε στην Πολιτική Φιλοσοφία του ως κύριο στόχο της πολιτικής κοινωνίας και τη φροντίδα για τη νέα γενιά.

Και κάτι άλλο, που λειτούργησε, νομίζω, ως ερέθισμα και κίνητρο ζωηρό για τον Αριστοτέλη προς αυτή την κατεύθυνση, ήταν το σύμπτωμα που είχε επισημάνει και ο Πλάτων με μια παράγραφό του στο διάλογο Πρωταγόρας και εξέφραζε με αυτό ένα βίωμα ενοχλητικό -φαίνεται- για τις ευαίσθητες συνειδήσεις: Εκεί ένας συνομιλητής κάνει λόγο για την εκπαίδευση των νέων στην Αθήνα και επισημαίνει: «ταύτα ποιούσιν οι μάλιστα δυνάμενοι, δύνανται δε μάλιστα οι πλουσιότατοι»!! Οι άλλοι τι θα κάμουν;

Το 8^ο, λοιπόν, βιβλίο των Πολιτικών του Αριστοτέλη περιέχει ουσιαστικά ό,τι οι αιώνες που ακολούθησαν ως σήμερα έχουν προτείνει ως Φιλοσοφία της Παιδείας.

Για να δώσουμε όμως μια εικόνα της Φιλοσοφίας της Παιδείας κατά τον Αριστοτέλη είναι ανάγκη , νομίζω, να καταγράψουμε κάποια συγκεκριμένα αποσπάσματα από το από το 8^ο βιβλίο των Πολιτικών του :

1. Τους πολίτας δει μάλλον ειρήνην άγειν…και τα αναγκαία δει πράττειν και τα χρήσιμα, τα δε καλά (=ωραία) δει μάλλον. Ώστε προς τούτους τους σκοπούς και παίδας παιδευτέον... (Πρώτη φορά γίνεται λόγος για σκοπούς παιδείας: τα αναγκαία, τα χρήσιμα, τα καλά) (Πολιτικά, 1333b 1..)

2. Αγαθοί και σπουδαίοι γίνονται άνθρωποι δια τριών, έστι δε ταύτα τα τρία: φύσις, έθος, λόγος. Πολλά παρά τους εθισμούς και την φύσιν πράττουσιν οι άνθρωποι δια τον λόγον (επειδή έχουν λογική ικανότητα), εάν πεισθώσιν άλλως έχειν βέλτιον» (Πρώτη δύναμη στον άνθρωπο το λογικό του, χωρίς τους περιορισμούς που έχει γράψει ο Πλάτων), (Πολιτικά 1332 α 47…)

3. Επειδή έν το τέλος τη πόλει πάση , φανερόν ότι και την παιδείαν μίαν και την αυτήν αναγκαίον είναι πάντων…και ταύτης την επιμέλειαν είναι κοινήν και μη κατ' ιδίαν (Πολιτικά, 1337 α 13…)( Επειδή ένας είναι ο σκοπός για όλη την κοινωνία, (δηλ. τα συμφέροντα του κοινού και των ατόμων η ευδαιμονία), ολοφάνερο είναι ότι και η παιδεία κατ' ανάγκην θα είναι μία, η ίδια για όλους και την επιμέλεια γι' αυτήν θα έχει η κοινωνία για όλους και όχι οι ιδιώτες).

(Ενιαίο σύστημα δημόσιας παιδείας, με φροντίδα της κοινωνίας, όπως είχε νομοθετηθεί από τον Χαρώνδα στην Κατάνη).

4. Τις δ'εστίν η παιδεία και πώς χρη παιδεύεσθαι…προς την διάνοιαν ή προς το της ψυχής ήθος; (1337 α..),(Ποιο το περιεχόμενο της παιδείας; Καλλιέργεια της διάνοιας ή της καρδιάς, της ευαισθησίας) ;

5. Ουκ άδηλον (άρα φανερόν ότι) τα αναγκαία δει διδάσκεσθαι των χρησίμων (= ΄Αρα είναι φανερό ότι προκύπτει ως ανάγκη από όλα που φαίνονται ως χρήσιμα να διδάσκουμε κατά προτεραιότητα τα αναγκαία). (Κριτήρια για μορφωτικά αγαθά, 1337b6).

6. Φανερόν ότι εστί παιδεία τις, ην ουκ ως χρησίμην ή αναγκαίαν παιδευτέον τους υιείς, αλλ' ως ελευθέριον[12] και καλήν (1338 α 40). (=φανερόν είναι ότι υπάρχει και κάποιο κλάσμα παιδείας, που πρέπει να προωθείται όχι ως αναγκαίο ή χρήσιμο στοιχείο ζωής, αλλά ως ελεύθερη επιλογή, που είναι ωραία, γοητευτική, με ευθύνη εκείνου που την επιλέγει.

7. Φανερόν εστί πρότερον τοις έθεσιν ή τω λόγω παιδευτέον είναι… (= Είναι φανερό ότι αρχίζουμε την παιδεία των νέων πρώτα με τα συγκεκριμένα και βιούμενα έθιμα, έπειτα με την καλλιέργεια της λογικής ικανότητας…). (Παιδαγωγικές αρχές: από το αισθητό στο νοητό (1338 b).

8. Οι παίδες μανθάνουσι τα μεν βλέποντες, τα δε ακούοντες (Δεν ενθυμούμαι ακριβή παραπομπή, αλλά προσθέτω άλλα που υποδεικνύει η παιδαγωγική εμπειρία)[13]αλλά μανθάνουσιν και περιεργαζόμενοι και μιμούμενοι και κατασκευάζοντες και θραύοντες…(Τα παιδιά μαθαίνουν βλέποντας πράγματα ή πράξεις, ακούοντας λόγια ή περιεργαζόμενα αντικείμενα, φτιάχνοντας κάτι, ακόμα και σπάζοντας ένα αντικείμενο, για να δουν πώς είναι, πώς λειτουργεί…)

9. Φανερόν και τούτο: θυμός και βούλησις και επιθυμία και γενομένοις τοις παιδίοις ευθύς υπάρχει ο δε λογισμός και ο νους προϊούσιν εγγίγνεσθαι πέφυκε (1334 b 27-28) (=Φανερό είναι και τούτο: ότι η συναισθηματική κατάσταση, η βούληση, η επιθυμία υπάρχει στα παιδιά από την ώρα που θα γεννηθούν, αλλά η συλλογιστική και η νοητική ικανότητα φυσικό είναι να αναπτύσσεται κατά την πορεία τους στην ζωή στην ενεργό δράση), (με τη βοήθεια και προς μεγάλη χαρά του διδασκάλου)[14]

Για πρώτη φορά διαμορφώνεται (με το κείμενο του Αριστοτέλη, 8^ο βιβλίο των Πολιτικών του ) μία ενιαία θεωρία Παιδείας, Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης, με τα εξής χαρακτηριστικά:

Αλλά η Παιδεία / Εκπαίδευση, πρόβλημα κατ' εξοχήν πολιτικό, δεν έπαψε να είναι αντικείμενο πολιτικής αντιδικίας στους αιώνες που ακολούθησαν. Ενδεικτικά μόνο καταγράφουμε κάποια περιστατικά, στην Ιστορία γνωστά και συνήθως ασχολίαστα.

α΄.Το 529 μ.Χ. ο Ιουστινιανός υπέγραψε διάταγμα με στόχο: «Μηδείς εν Αθήναις διδασκέτω φιλοσοφίαν»! Έκλεινε σχολές (π..χ. την Πλατωνική Ακαδημία, το Λύκειο του Αριστοτέλη) που λειτουργούσαν 8-9 αιώνες (χωρίς καμιά επιβάρυνση για την όποια κρατική εξουσία). Τι τον ενοχλούσε η Φιλοσοφία; Μήπως με αυτήν καλλιεργείται η σκέψη και αναπτύσσεται η κριτική ικανότητα; Κατά τα άλλα ο Ιουστινιανός Μέγας για την Ιστορία!

β΄.Το 1793 στα πλαίσια της Γαλλικής Επανάστασης προωθήθηκε απόφαση των επαναστατών για τη δημιουργία κρατικού θεσμού υποχρεωτικής δημόσιας Εκπαίδευσης, για να υπηρετούνται δυο βασικοί σκοποί:

Είναι όμως ορατές σε όλες τις κοινωνίες οι δυσκολίες που ορθώνουν οι προνομιούχοι για ανάσχεση του θεσμού, με κίνητρα προφανώς κοινωνικά / πολιτικά. Ένα δείγμα πολύ χαρακτηριστικό: το 1830 στο Βρετανικό Κοινοβούλιο ένας συντηρητικός βουλευτής (ο Μ. Τζίντυ) έλαβε το λόγο και είπε διάφορα: Ανάγκη να αντιγράψουμε ένα τμήμα: «Ο κίνδυνος του σχολείου! ( « Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο από πρώτη άποψη το μέτρο της παροχής δωρεάν παιδείας στους φτωχούς που εργάζονται θα απέβαινε καταστρεπτικό και για την ηθική τους υπόσταση και για την ευτυχία τους. Πράγματι η μόρφωση θα μάθαινε στους φτωχούς να μισούν την κοινωνική τους κατάσταση..., θα τους απέλπιζε και θα τους καθιστούσε μαχητικούς…θα τους επέτρεπε να διαβάζουν ανατρεπτικά φυλλάδια και βιβλία επικίνδυνα…»[15].!!

γ΄. Κατά την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1770-1821) εκδηλώθηκε έντονη αντιδικία ανάμεσα στους εκφραστές του Διαφωτισμού και του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης (μοιραία εξαρτώμενου, βέβαια, και από την Οθωμανική εξουσία) για το περιεχόμενο της λαϊκής (μη εκκλησιαστικής) παιδείας που οργάνωναν και συντηρούσαν οι Κοινότητες των ραγιάδων. Ένα χαρακτηριστικό επεισόδειο: Προς τα τέλη του Μάρτη του 1821 πραγματοποιήθηκε πατριαρχική Σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη και κατέληξε σε τούτο το συμπέρασμα: Να απαγορευτεί αμέσως η διδασκαλία των φιλοσοφικών μαθημάτων στα σχολεία...[16]. Για ποιο λόγο; Τι φοβούνταν από τη Φιλοσοφία; Μήπως την καλλιέργεια κριτικής ικανότητας, που δυσκολεύει το έργο εκείνων που δογματίζουν;

δ΄. Κατά την εποχή του Γαλλικού Διαφωτισμού(ειδικότερα προς τα τέλη του 18^ου αιώνα) ο Ζ.Ζ. Ρουσσώ έγραψε εισαγωγική πρόταση στο έργο του Κοινωνικό Συμβόλαιο: «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, μα είναι παντού αλυσοδεμένος…»[17]. Και πάλεψε να διαμορφώσει παιδεία με κύριο στόχο την καλλιέργεια ελεύθερης προσωπικότητας, γράφοντας και ειδικό σύγγραμμα περί Αγωγής (τον Αιμίλιο).

11. Τέτοια πορεία δύσκολη έχει ακολουθήσει η παιδεία του Ανθρώπου και έχει γίνει δυσκολότερη σήμερα, γιατί οι κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις που αντιδρούν στη βελτίωσή της έχουν βρει ή επινοήσει πιο δραστικές μεθόδους: Σύγχυση και υπερφόρτωση Αναλυτικών Προγραμμάτων με κριτήρια έξω από το τι είναι αναγκαίο ή χρήσιμο για τη ζωή, ωραίο και γοητευτικό για τα παιδιά. Ενδεικτικά θυμίζω από την Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης μερικούς τίτλους δημοσιευμάτων δηλωτικούς της προβληματικής εικόνας:

Ευαγγ. Παπανούτσου, Παιδεία, το μεγάλο μας Πρόβλημα

Αλέξη Δημαρά, Η Μεταρρύθμιση που δεν έγινε[18]

[1] Θέμα για μια εισήγηση στο «Ανοιχτό Φιλοσοφικό Σχολείο» στις 30-9-2008 (Καλλιθέα, Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα Μερκούρη»).

[2] Έχει ενταχθεί ως ένα αντικείμενο στα Προγράμματα Σπουδών (ως Φιλοσοφία Παιδείας / Εκπαίδευσης) και προβάλλεται για τη βασική εκπαίδευση και μετεκπαίδευση των Εκπαιδευτικών. Μερικοί τίτλοι βιβλίων:

Ευ. Π. Παπανούτσου, Φιλοσοφία και Παιδεία (κύριο θέμα η Ελευθερία της Συνείδησης),

R.S.Peters (edided by) The Philosophy of Education , (Μερικά κεφάλαια): Aims of Education, The Content of Education, Teaching and learning, Quality of Education (Σκοποί της Εκπαίδευσης, Περιεχόμενό της, Διδασκαλία, Μάθηση, Ποιότητα Εκπαίδευσης), Oxford Press, 1913, 1975.

Φ. Κ. Βώρου, Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης, 1997.

[3] H. Diels- W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokrataiker, 68 B 180 (= η παιδεία - μόρφωση για όποιους είναι ευτυχισμένοι, αποτελεί κόσμημα, για όποιους δυστυχούν αποτελεί καταφύγιο για γαλήνευση της ψυχής τους).

[4] ο.π. , 68 Β 33( = η διδαχή και η φύσις του ανθρώπου είναι δυο ισοδύναμοι παράγοντες της προσωπικότητας του ανθρώπου, γιατί η διδαχή - διδασκαλία μεταρρυθμίζει τη φύση του ανθρώπου, την αναδομεί, και μεταρρυθμίζοντάς την δημιουργεί καινούργια φύση).

[5] ο.π., 59 Α 102 (=Ο άνθρωπος είναι το πιο φρόνιμο -σοφό, επινοητικό - απ' όλα τα ζώα, γιατί έχει χέρια, που του επιτρέπουν να αγγίζει την πραγματικότητα, να την περιεργάζεται, να τη γνωρίζει, να την αξιοποιεί για τους σκοπούς του...).

[6] Πλάτων, (διάλογος ) Πρωταγόρας, § 318ε -319α.

[7] Κ. Μπέη, Η Δίκη του Σωκρά τη, Αθήνα, 1999.

Φ.Κ.Βώρου, «Γιατί καταδίκασαν οι Αθηναίοι το Σωκράτη»; (Στο βιβλίο Διδασκαλία της Αρχαίας Γραμματείας από μετάφραση, Αθήνα 1982).

[8] Διόδωρος Σικελιώτης, ΧΙΙ, 12

[9] Ολόκληρα αυτά τα δυο έργα αναφέρονται στην κοινωνία- την πολιτική - την παιδεία.

[10] Θυμίζω ότι ο Σωκράτης στο διάλογό του με τον Κρίτωνα στο δεσμωτήριο μέσα είχε πει στον αφοσιωμένο μαθητή του: «ουδενί άλλω πείθομαι ή τω λόγω, ος αν μοι λογιζομένω βέλτιστος φαίνηται» (= δεν πείθομαι σε καμιά άλλη δύναμη παρά στο λογικό μου, όπως μου αποκαλύπτεται όταν λογίζομαι, στοχάζομαι, συλλογίζομαι).

[11] Θυμίζω: Επαίνους για την Παιδεία του ανθρώπου (π.χ. Δημόκριτος), απόψεις περί Παιδείας (π.χ. Πρωταγόρας, Σωκράτης), και διώξεις διάσημων δασκάλων από παρερμηνεία του έργου τους (Πρωταγόρας, Σωκράτης), έναν ορισμό παιδείας και ταυτόχρονα περιορισμό της (περίπτωση του πλατωνικού ορισμού) και κάτι πρωτοφανέρωτο: ίδρυση μιας δημόσιας Σχολής στη Μίεζα της Μακεδονίας (στο σημερινό πάρκο της Νάουσας) αλλά μόνο για τους γιούς του βασιλιά και των στρατηγών του!! Εκεί προσκλήθηκε ο Αριστοτέλης ως δάσκαλος σοφός και όταν συζητήθηκε η αποζημίωσή του (τα «διδασκάλια») παρακάλεσε με αυτά να ανοικοδομηθεί η γενέτειρά του (τα Στάγειρα), που είχε καταστραφεί από το Φίλιππο Β΄ σε κάποια εκστρατεία του.

[12] Την έννοια της ελευθερίας ο Αριστοτέλης δήλωνε με τον όρο προαίρεσις ( =συνειδητή επιλογή), τον οποίο και ανέλυσε στο 3^ο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων. Δείγμα χρήσης του όρου: «Έστιν άρα αρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς, (=άρα είναι η αρετή μια συνήθεια προαιρετική, δική μας επιλογή, είναι ο μέσος δρόμος που μας εξυπηρετεί).

[13] Με την ευκαιρία θυμίζω δυο συναφή κείμενα που έχουν προωθηθεί στην ιστοσελίδα : www.voros.gr

«Βήματα Γλωσσικής Παιδείας» (από τα συγκεκριμένα και ορατά αντικείμενα ως τις αφηρημένες και νοητές έννοιες).

«Εγκώμιο στο μαυροπίνακα» (έμπιστο βοηθό του δασκάλου).

[14] Στο www.voros.gr άρθρο ειδικό με τίτλο: «Τι μπορεί να σημαίνει παιδαγωγική ευδαιμονία;»

[15] Β. Σκουλάτου - Ν. Δημακόπουλου- Σωτ. Κόνδη, Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, τ. Β΄. σελ. 122 ή 172. Υπάρχουν δυο εκδόσεις με διαφορετική επιλογή κεφαλαίων και δομή της ύλης (για Λύκειο Γενικό, Τεχνικό)

[16] Κων/νου Χατζόπουλου, Ελληνικά Σχολεία κατά την περίοδο της Οθωμανικής Κυριαρχίας (εκδ. «Βάνιας», Θεσσαλονίκη, 1991) σελ. 431.

Επίσης Φ. Κ. Βώρου, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» (στο βιβλίο: Δοκίμια Εισαγωγής στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, (εκδ. Αδελφών Τολίδη», 1983), σελ 130-167.

[17] Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο (μετ. Ιάνης Λο Σκόκκο, εκδ. «Αναγνωστίδη», σελ. 8.

[18] Κλείνω με δυο πρόσφατα άρθρα για την ποιότητα σημερινών Προγραμμάτων, Βιβλίων:

1. «Ιδέες Αδρανείς στο Σχολείο αδρανοποιούν τη σκέψη...»

2. Δείγμα Παιδαγωγικού προβληματισμού ή άλλης αρετής; (αναφορά στο βιβλίο Αρχαία Ελληνική Γλώσσα για την α΄τάξη Γυμνασίου)