voros

Οι Προσωκρατικοί στοχαστές και οι σχέσεις τους με τους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής:*

Προσπάθεια επανεκτίμησης του έργου τους ύστερα από την «ανακάλυψη» της Μαύρης Αθηνάς .

Τις τελευταίες δεκαετίες μερικοί συγγραφείς [1] υπερτονίζουν με περισσή έμφαση τις επιδράσεις ή τα δάνεια που δέχτηκαν οι Έλληνες, ειδικότερα οι προσωκρατικοί στοχαστές, από παλαιότερους πολιτισμούς της Αρχαιότητας ( από την Αίγυπτο, τη Φοινίκη, τη Μεσοποταμία). Κορύφωση αυτής της τάσης αποτέλεσαν τα δημοσιεύματα του αφρο-αμερικανού συγγραφέα Martin Bernal,[2] ο οποίος έφτασε να υποστηρίζει ότι ο Αριστοτέλης «αντέγραψε» παπύρους της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, η οποία βέβαια ιδρύθηκε δεκαετίες μετά το θάνατό του!

΄Αλλοι συγγραφείς, τεκμηριωμένα ειδικοί, είδαν τις υπερβολές και παρερμηνείες και επιχείρησαν : να αμφισβητήσουν τους ατεκμηρίωτους ισχυρισμούς, να ερμηνεύσουν τα κίνητρα των «αφρο-κεντριστών»[3], να αξιολογήσουν με επιστημονική νηφαλιότητα τις πραγματικές διαστάσεις των πολιτισμικών δανείων που συντελούνταν γύρω από την ανατολική Μεσόγειο μεταξύ των Ελλήνων και των Αιγυπτίων-Φοινίκων - Βαβυλωνίων κατά την Αρχαϊκή Εποχή,[4] τότε δηλαδή που κυοφορήθηκε η Προσωκρατική Φιλοσοφία, όπως είναι γνωστή στην ιστορία του Φιλοσοφικού Στοχασμού. ΄Αλλοι, τέλος, οι πιο πολλοί, συνεχίζουν τη μελέτη ενός μεγάλου πολιτισμού, που τον θεωρούν πρόδρομο πολύ σημαντικό του σημερινού.[5] Προς αυτή την κατεύθυνση έχουμε αξιόλογες μελέτες από Έλληνες ερευνητές, που είναι εύλογο να ευαισθητοποιούνται και από την ανάγκη αξιοποίησης της προγονικής κληρονομιάς μας για μορφωτικούς σκοπούς.

Στα πλαίσια τέτοιας βιβλιογραφίας κινήθηκα ετοιμάζοντας μια σύντομη εισήγηση με τον τίτλο : «The Presocratic Philosophers and their Relations to Eastern Civilizations» (δείτε τον αστερίσκο * στην πρώτη σελίδα τούτου του άρθρου).Τώρα η μελέτη διευρύνεται προς την κατεύθυνση που υποδηλώνει ο υπότιτλος του άρθρου. Και περιλαμβάνει δυο μέρη αντίστοιχα .

Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι και οι πολιτισμικές σχέσεις τους με τους λαούς της Αιγύπτου, της Φοινίκης και λοιπής Μέσης Ανατολής. Ειδικότερα:

1.Με τον όρο Προσωκρατικοί αναφερόμαστε σε στοχαστές που έζησαν κατά τον 6^ο και 5^ο αιώνες π.Χ. όχι κυρίως στο μητροπολιτικό χώρο των Ελλήνων , αλλά κυριότατα στις αποικίες που είχαν ιδρύσει στα δυτικά παράλια της Μικρασίας και στη Νότια Ιταλία και Σικελία ( από την Ιωνία ως τη Magnam Graeciam).

2. Κατά την εποχή τους διαμορφώθηκε η ελληνική αλφαβητική ( δηλ. με σύμφωνα και φωνήεντα ) γραφή, με άρτιο σύστημα μεταφοράς του ήχου της φωνής σε εικόνα αναγνώσιμη για το μάτι. Το γεγονός αυτό ήταν προϋπόθεση για να καταγραφούν παλαιότερες γλωσσικές δημιουργίες, που μεταδίδονταν ως τότε προφορικά,[6] και να συγγραφούν νέες ,μάλιστα με περισσότερο ενθουσιασμό και με αυτοπεποίθηση λόγω της τέλειας γραφής. Οι περισσότεροι Προσωκρατικοί αναφέρονται ως συγγραφείς ενός ή περισσότερων συγγραμμάτων , συνήθως περί φύσιος ( φύσεως),γι' αυτό λέγονται «φυσιολόγοι» ( «φυσιογνώστες» θα λέγαμε σήμερα). Από τα σωζόμενα «θραύσματα»[7] του στοχασμού τους ( όσα ανιχνεύονται συνήθως μέσα σε έργα μεταγενέστερων συγγραφέων ) φαίνεται ότι αυτοί πρώτοι αναζήτησαν επίμονα λογικές εξηγήσεις για φαινόμενα που ως τότε γίνονταν δεκτά με μυθολογικές ερμηνείες.

Λογουχάρη, ο Αναξίμανδρος διατύπωσε την υπόθεση ότι «εξ αλλοειδών ζώων το πρώτον εγεννήθη ο άνθρωπος», γιατί «μακροχρονίου δείται τιθηνήσεως»[8] (χρειάζεται μακροχρόνια φροντίδα στην κούνια του - την τιθήνη - από τους γονείς του· αλλά ποιος φρόντισε τους πρώτους ανθρώπους; ). Πρόβαλαν έτσι τον ανθρώπινο λόγο και τη συλλογιστική ως μέσο σπουδής και κατανόησης του κόσμου μας. Επιγραμματικά απέδωσε την προσφορά των προσωκρατικών ο γερμανός ερευνητής που τιτλοφόρησε τη σχετική συγγραφή του : Από το Μύθο στο Λόγο [9] ,βήμα σημαντικό στην πορεία του ανθρώπινου στοχασμού.

3. Αλλά την τιμή αυτή αμφισβήτησαν , όπως είδαμε στο προοίμιο, διάφοροι συγγραφείς στον αιώνα μας, κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες, υποστηρίζοντας ότι:

- Ο ελληνικός πολιτισμός γενικά αποτελεί απλή μίμηση και μεταφορά πολιτισμικών δανείων ( κυρίως θρησκευτικών, κοσμολογικών, καλλιτεχνικών ) από παλαιότερους πολιτισμούς, της Αιγύπτου, Φοινίκης, Μεσοποταμίας, γενικά της Μέσης Ανατολής.

- Μεγάλοι συγγραφείς , όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, κυριολεκτικά υπέκλεψαν θεωρίες από πηγές αιγυπτιακές , ο Πλάτων τη θεωρία των Ιδεών, που προϋποθέτει πίστη στην αθανασία της ψυχής που ήταν πίστη αιγυπτιακή· και ο Αριστοτέλης αντέγραψε κυριολεκτικά το περί Ψυχής σύγγραμμά του από βιβλίο (πάπυρο) της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας ( η οποία, βέβαια ιδρύθηκε αργότερα, από τον Πτολεμαίο Β΄! ).

- Οι Ευρωπαίοι μελετητές της ελληνικής και ρωμαϊκής Αρχαιότητας παρασιώπησαν τις αιγυπτιακές και λοιπές ανατολικές επιδράσεις στον ελληνικό ( και έπειτα στο ρωμαϊκό ) πολιτισμό, για να κρατήσουν για το λευκό άνθρωπο όλη την τιμή ότι πρώτος αυτός δημιούργησε πολιτισμό και φώτισε τον κόσμο όλο. Ο κυριότερος εκφραστής τέτοιων απόψεων είναι ο Martin Bernal, όπως είδαμε στο Προοίμιο.

4. Τις απόψεις του Bernal και των ομοϊδεατών του, τις ατεκμηρίωτες και αυθαίρετες γενικεύσεις ή υπερβολές, αντέκρουσαν άλλοι συγγραφείς που επιμένουν στη νηφάλια έρευνα και στην τεκμηρίωση των απόψεών τους. Εξέχουσα θέση ανάμεσα τους αναγνωρίζεται στη Mary Lefkowitz. Ανάμεσα σε άλλα δημοσιεύματά της ιδιαίτερη θέση κατέχει το εισαγωγικό κεφάλαιο που έγραψε για το συλλογικό τόμο Black Athena Revisited, τον οποίο επιμελήθηκε σε συνεργασία με τον Mac Lean Rogers (βλέπε σημείωση 3 ). Αποκαλύπτει τα κίνητρα των αφροκεντριστών και την έλλειψη τεκμηρίων για τις απόψεις τους. Μεταφέρω μια παράγραφο: «Κανείς δε θα μπορούσε να αρνηθεί ότι οι Αιγύπτιοι άσκησαν επίδραση στην τέχνη ή τη θρησκεία τω Ελλήνων. Όμως, με βάση την πιο αυστηρή αξιολόγηση των τεκμηρίων που υπάρχουν σήμερα κανένας δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι οι Έλληνες έκλεψαν τις πιο ωραίες ή τις πιο σημαντικές ιδέες τους από τους Αιγύπτιους ή από οποιονδήποτε άλλο. Ευτυχώς βέβαια που δεν αντέγραψαν από τους Αιγύπτιους τον τρόπο της πολιτικής οργάνωσής τους .Όσο για την τέχνη , αρκεί να δούμε τα ερείπια των δημόσιων κτισμάτων τους (για να δούμε ομοιότητες ή μιμήσεις). Οι Φαραώ έχτιζαν τις πυραμίδες για τον εαυτό τους, ενώ οι Αθηναίοι πολίτες ψήφισαν να χτίσουν τον Παρθενώνα για όλους τους κατοίκους της πόλης».[10]

Και για τα κίνητρα του αφροκεντρισμού παρατηρεί: « Όταν ο Marcus Garvey έγραφε πρώτος ότι οι Έλληνες υπέκλεψαν πολιτισμικά στοιχεία από τους Αφρικανούς... δημιουργούσε μια μυθολογία. Οι λόγοι είναι προφανείς. Για τους μαύρους της Αμερικής, που πολλοί σήμερα προτιμούν να λέγονται Αφρικανο - Αμερικανοί, η «αφρικανική» προέλευση του ελληνικού πολιτισμού προσφέρει ένα μύθο πολιτισμικής ταυτότητας (self - idendification ), αναγνώριση ευγένειας ( self -ennoblement )... Η αφροκεντρική άποψη είναι μια παραπλανητική επινόηση ( fabrication )[11] .

5. Ανάλογες παρατηρήσεις για την αβασιμότητα του αφροκεντρισμού ή του οριενταλισμού βρίσκουμε σε όλα τα κεφάλαια του συλλογικού τόμου Black Athena Revisited. Ενδεικτικά μεταφέρω δυο παραγράφους από το κεφάλαιο που έγραψε ο John E. Coleman με τίτλο : « Πραγματικά η Αίγυπτος διαμόρφωσε τη δόξα που γνωρίζουμε ως Ελλάδα»;[12]

- « Το να αναγνωρίζουμε ότι ο ελληνικός πολιτισμός δέχτηκε επιδράσεις» - που την πραγματική διάστασή τους θα δούμε παρακάτω - «από άλλους πολιτισμούς και αξιοποίησε γνώσεις μαθηματικών ή φυσικής ,είναι άποψη που πολύ απέχει από το να καταφάσκουμε το ότι έχει αφρικανοασιατικές ( afroasiatic )ρίζες».Λογουχάρη, υπάρχουν βασικές διαφορές ανάμεσα στην ελληνική γλώσσα, που ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, και τις σημιτικές (Canaanite ) και την αιγυπτιακή, γλώσσες που ανήκουν στην αφροασιατική οικογένεια.

... Και όπως θα δούμε παρακάτω αναγνωρίσιμα (obvious) γλωσσικά δάνεια στην ελληνική από τις γλώσσες των λαών της ανατολικής Μεσογείου είναι πολύ λίγα.[13] Όσο για τις διαφορές της θρησκείας της κλασικής Ελλάδας σε σύγκριση προς τις θρησκείες των λαών της ανατολικής Μεσογείου, αυτές είναι πιο προφανείς από τις ομοιότητες . Λογουχάρη , συγκρίνετε με τη σκέψη ( ή τη φαντασία) σας τους ανθρωπόμορφους θεούς των Ελλήνων , το Δία, τον Απόλλωνα, με τους θεούς τω Αιγυπτίων : τον ένα hawk - headed (ιερακοκέφαλο), τον άλλο cow-headed ( βουκέφαλο, μάλλον αγελαδοκέφαλο), τον τρίτο jackal-headed ( τσακαλοκέφαλο)» και θα έχετε ορατό δείγμα ουσιαστικών διαφορών αντίληψης στον τομέα της θρησκείας... ..Η θεωρία του Bernal έχει ως προϋπόθεση την εισβολή τω Υκσώς (Hycsos) στην Ελλάδα.» O Bernal ισχυρίζεται ότι οι Υκσώς ( από νότια Συρία και Παλαιστίνη, όπου είχαν επικρατήσει) πραγματοποίησαν εισβολή και στην Ελλάδα, όμως οι ιστορικές πηγές δε στηρίζουν τέτοια εκδοχή»[14].

6. Για να ολοκληρώσουμε την εικόνα αυτών των θεωρούμενων επιδράσεων από τους μεσανατολικούς πολιτισμούς στην Αρχαϊκή Ελλάδα ,παραθέτουμε κάποια συμπεράσματα ενός οριενταλιστή (ανατολιστή) .Ο W.Burckert στο βιβλίο του The Orientalizing Revolution βλέπε τη σημείωση 4 ) εξετάζει προσεκτικά συγκεκριμένες μαρτυρίες ( λ.χ. για τα «φοινικήια» γράμματα που μνημονεύει ο Ηρόδοτος [15]και κλείνει το βιβλίο του με τούτο το συμπέρασμα ( σελ. 128-129 ): « Η πολιτισμική υπεροχή παρέμεινε για μικρό διάστημα στην Ανατολή, αλλά αμέσως μετά οι Έλληνες άρχισαν να δημιουργούν διακριτές δικές τους μορφές πολιτισμού με μια εκπληκτική ικανότητα τόσο στο να υιοθετούν ( να αφομοιώνουν) όσο και να μεταφέρουν (να εφαρμόζουν ) σε άλλους τομείς ό,τι είχαν παραλάβει από άλλους. Πολύ σύντομα η Ελλάδα επρόκειτο να αναλάβει ρόλο οδηγητικό στο Μεσογειακό πολιτισμό. Ένας ολόκληρος κόσμος ανατολικών μορφών άνοιξε για τους Έλληνες, που ήταν πολύ πρόθυμοι να τις υιοθετήσουν και να τις προσαρμόσουν κατά την πορεία μιας «ανατολίζουσας επανάστασης»...

« Ο πολιτισμός δεν είναι λουλούδι που προβάλλει από ένα σπόρο μεμονωμένο, είναι συνεχιζόμενη διαδικασία μάθησης που οδηγείται από περιέργεια παράλληλη προς πρακτικές ανάγκες και διαφέροντα[16]... Αναπτύσσεται ιδιαίτερα με την προθυμία να μαθαίνουμε από ό,τι είναι «άλλο», παράξενο, ξένο... Το «θαύμα των Ελλήνων» δεν ήταν απλά το αποτέλεσμα κάποιου μοναδικού ταλέντου. Οφείλει τη γένεση του και στην απλή πραγματικότητα ότι οι Έλληνες είναι οι πιο ανατολικοί από τους Δυτικούς... Η Γραικία παρέμεινε σε μια ανήσυχη διαμεσολαβητική θέση. Η Ελλάδα δεν είναι Εσπερία».

7.Ποιες είναι οι μαρτυρίες των Ελλήνων συγγραφέων γι' αυτές τις πολιτισμικές επαφές με τους λαούς της ανατολικής Μεσογείου.

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό θα προκύψει αθροιστικά από όσα θα γραφούν παρακάτω ( στο Β΄ μέρος της μελέτης ) για τους Προσωκρατικούς ως σύνολο και ως άτομα, με την προσωπική συμβολή τους. Προοιμιακά όμως μπορούμε από τώρα να σημειώσουμε:

α. Πολλές μαρτυρίες προέρχονται από αρκετά αξιόπιστη και σχεδόν σύγχρονη με τους Προσωκρατικούς πηγή, τον Ηρόδοτο. Ενδεικτικά μνημονεύσαμε πιο πάνω τη μαρτυρία του για τα «Φοινικήια» γράμματα.

β. ΄Αλλες μαρτυρίες είναι πολύ μεταγενέστερες ,π. χ. στο έργο του Διόδωρου Σικελιώτη[17].

γ. Γενικότερα, οι μελετητές παρατηρούν ότι οι Έλληνες είχαν τη συνήθεια να θεωρούν τους σοφούς πολυταξιδεμένους, που έμαθαν πολλά στην Αίγυπτο ή αλλού στην Ανατολή. Τέτοιες πληροφορίες έχουμε για το Θαλή, τον Πυθαγόρα, αργότερα για τον Πλάτωνα κ.α.

δ. ΄Αλλες μαρτυρίες έχουμε σήμερα από τις αρχαιολογικές ανασκαφές και από τη σπουδή των ανατολικών πολιτισμών, που μας επιτρέπει να γνωρίζουμε ποια βήματα είχαν εκεί πραγματοποιηθεί και πότε, για να μπορούμε να κάνουμε συγκρίσεις με ό,τι γνωρίζουμε από την εποχή των Προσωκρατικών στην Ελλάδα ( τον 6^ο και 5^ο αιώνα π.Χ. ).Λογουχάρη, επισημαίνουν οι ειδικοί ότι η πρόβλεψη έκλειψης ηλίου από το Θαλή το 585 π.Χ. μπορούσε να έχει βασιστεί σε εμπειρικές παρατηρήσεις των Βαβυλωνίων που είχαν προηγηθεί σε αυτό τον τομέα[18].

ε. Η πολιτισμική επικοινωνία λειτούργησε αμφίδρομα, όπως συμβαίνει συνήθως και με τις εμπορικές ανταλλαγές σ' όλες τις κοινωνίες και εποχές. Για το Θαλή λ.χ. αναφέρεται ότι « εις Αίγυπτον ελθών μετήγαγεν εις την Ελλάδα την θεωρίαν ταύτην»[19]( στοιχειώδεις γεωμετρικές γνώσεις επαρκείς για τις ανάγκες γεωμέτρησης, όπου άλλωστε και γεννήθηκε και βαφτίστηκε η Γεωμετρία )·αλλά, επίσης, όντας στην Αίγυπτο επισκέπτης υπολόγισε το ύψος των πυραμίδων από τη σκιά τους, οδηγήθηκε στη διατύπωση του φερώνυμου θεωρήματος, όπως θα δούμε παρακάτω.

στ. Γενικότερα, οι Προσωκρατικοί μέσα στις ιστορικές περιστάσεις που έζησαν, όντας άνδρες πολυπλανείς (άποικοι, έμποροι, ταξιδευτές, επισκέπτες,φυγάδες για λόγους πολιτικούς) είχαν λόγους περισσούς, αναγκαίους και πρακτικούς, να είναι παρατηρητικοί προς τη φύση, στοχαστικοί για την κοινωνία, ερευνητικοί για τον άνθρωπο και τα προβλήματά του. Δεν μπορούσαν πια να αποδέχονται μυθικές ερμηνείες, χρειάζονταν λογικές εξηγήσεις. Κινήθηκαν και κίνησαν τους ανθρώπους της εποχής τους από το Μύθο στο Λόγο[20] ,από την αποδοχή μυθικών ερμηνειών στο αίτημα για λογική κατανόηση του Κόσμου τους. Αφού ανακάλυψαν τη δύναμη και την αξία του ανθρώπινου λόγου, θαμπωμένοι και από τον καθημερινά διευρυνόμενο στην εποχή τους γεωγραφικό ορίζοντα και ενθουσιασμένοι από ποικίλα επιτεύγματα της εποχής τους, άρχισαν να στοχάζονται τολμηρά τα ποικίλα προβλήματα που θέτει η εμπειρία και τα σκαλίζει η περιέργεια και η ανάγκη:

-Για την αρχή, την ουσία, τη λειτουργία του κόσμου.

-Για την εξήγηση ποικίλων φαινομένων φυσικών.

-Για την προέλευση της έννοιας της θεότητας.

-Για τη φύση των αριθμών και τις σχέσεις των γεωμετρικών μεγεθών.

-Για τη δυνατότητα και την προέλευση της γνώσης.

-Για την προέλευση του ανθρώπου και την τύχη της ψυχής του .

-Για την ποιότητα της δράσης του και το νόημα της ευθύνης του.

ζ. Για το αν δέχθηκαν λίγες ή πολλές επιδράσεις από άλλους πολιτισμούς, σκόπιμο είναι να προσημειώσουμε τα εξής:

Ακολουθούμε άλλο δρόμο: με τα τεκμήρια που έχουν προσκομίσει πολυάριθμοι ερευνητές επιχειρούμε να δείξουμε συνοπτικά το έργο που πραγματοποίησαν οι Προσωκρατικοί προς την κατεύθυνση του επιστημονικού λόγου και του φιλοσοφικού στοχασμού . Συγκεκριμένα:

α. Με τόλμη παραμέρισαν μυθικές ερμηνείες και αξιοποίησαν τον ανθρώπινο λόγο για να κατανοήσουν τον κόσμο, και προώθησαν τη συλλογιστική διαδικασία, για να θεμελιώνουν και να εκφράζουν τη σκέψη τους, μολονότι συχνά τα σωζόμενα αποσπάσματα έχουν τη μορφή κατηγορικής έκφρασης. Δείγματα:

-Η συλλογιστική του Αναξίμανδρου που πρώτος αμφισβήτησε τη μυθολογική εκδοχή ανθρωπογονίας, διαφαίνεται στο παρακάτω απόσπασμα (DK, Die Fragmente,12A30):Έτι φησίν Αναξίμανδρος ότι κατ' αρχάς εξ αλλοειδών ζώων εγεννήθη ο άνθρωπος εκ του τα μεν άλλα ταχύ νέμεσθαι, μόνον δε τον άνθρωπον πολυχρονίου δείσθαι τιθηνήσεωςδιό και κατ' αρχάς ουκ αν ποτε τοιούτον όντα διασωθήναι».

-Στην πορεία διερεύνησης των δυνατοτήτων του λόγου νομίζω ότι κορυφαία στιγμή αποτελούν τα παράδοξα του Ζήνωνα, αλλά σκοπιμότερο φαίνεται εδώ να παραθέσουμε ένα απόσπασμα του Δημόκριτου ( DK 68B155 ): «Ει κώνος τέμνοιτο παρά την βάσιν επιπέδω, τι χρη διανοείσθαι τας των τμημάτων επιφανείας, ίσας ή ανίσους;άνισοι μεν γαρ ούσαι τον κώνον ανώμαλον παρέξουσι πολλάς αποχαράξεις λαμβάνοντα βαθμοειδείς και τραχύτητας, ίσων δε ουσών ίσα τμήματα έσται και φανείται το του κυλίνδρου πεπονθώς ο κώνος, εξ ίσων συγκείμενος και ουκ ανίσων κύκλων, όπερ εστί ατοπώτατον». Ξεκίνημα για τον απειροστικό λογισμό;[22]

Για την αξία που προσέλαβε ο λόγος για τους Έλληνες από την εποχή των Προσωκρατικών και ύστερα, χαρακτηριστικά είναι όσα αποδίδονται στον Ηράκλειτο. Γράφει σχετικά ο Σέξτος ο Εμπειρικός:.. «Ηράκλειτος ... τον λόγον κριτήν της αληθείας αποφαίνεται, ου τον οποιονδήποτε αλλά τον κοινόν και θείον... όθεν το μεν κοινή πάσι φαινόμενον, τουτ' είναι πιστόν ... , το δε τινί μόνω προσπίπτον άπιστον υπάρχειν... »[23].Αλλά, παρατηρεί (με θλίψη; με περιφρόνηση; ) «τούδε του λόγου εόντος ξυνού (κοινού) αξύνετοι γίγνονται άνθρωποι, και πρόσθεν ή ακούσαι και ακούσαντες το πρώτον... διο δεί έπεσθαι τω κοινώ... »[24].

Είναι λοιπόν ο λόγος κτήμα, απόκτημα κοινό για τους ανθρώπους· όσοι τον αξιοποιούν φτάνουν σε ό,τι είναι αξιόπιστο, προσεγγίζουν την αλήθεια[25].

β. Με τη δύναμη του λόγου προσπάθησαν να ερμηνεύσουν όσα η ανθρώπινη εμπειρία κομίζει . Και πρώτα απ' όλα το φυσικό κόσμο .Οι περισσότεροι Προσωκρατικοί φέρονται ως συγγραφείς έργων περί φύσιος (φύσεως)και είναι γνωστοί ως «φυσιολόγοι».

Αναζήτησαν με επιμονή την αρχή των φυσικών όντων ( είναι το νερό; είναι ο αγέρας; είναι το άπειρο;)[26] και εξήγηση ποικίλων φυσικών φαινομένων.[27]

-Ο Αναξαγόρας [28]διατύπωσε την άποψη ότι: «Ομού πάντα χρήματα ην... Νους δε επελθών διεκόσμησεν » (=ήταν κάποτε τα όντα όλα μαζί... ήλθε ο Νους[29] και έβαλε τάξη).

- « Το δε γίγνεσθαι και απόλλυσθαι ουκ ορθώς νομίζουσιν οι Έλληνες· ουδέν γαρ χρήμα γίγνεται ουδέ απόλλυται αλλ' από εόντων χρημάτων συμμίσγεται τε και διακρίνεται· και ούτως ορθώς αν καλοίεν το γίγνεσθαι συμμίσγεσθαι και το απόλλυσθαι διακρίνεσθαι»[30].(Πιο σωστό είναι να λέμε : μίξη και διάκριση στοιχείων, όχι γένεση και απώλεια, διάλυση).

-Οι ατομικοί ( Λεύκιππος και Δημόκριτος) διατύπωσαν την υπόθεση για την ατομική δομή της ύλης ( επιβεβαιώθηκε και διευκρινίστηκε στον αιώνα μας) . « Λεύκιππος... άπειρα και αεί κινούμενα υπέθετο στοιχεία τας ατόμους»... [31] « Λεύκιππος και Δημόκριτος στοιχεία μεν το πλήρες και το κενόν είναι φασίν... και διαφέρειν το ον ( το άτομο) ρυσμώ και διαθιγή και τροπή μόνον·τούτων δε ο μεν ρυσμός σχήμα εστίν η δε διαθιγή τάξις, η δε τροπή θέσις· διαφέρει γαρ το μεν Α του Ν σχήματι, το δε ΑΝ του ΝΑ τάξει, το δε Ζ του Ν θέσει»[32].Διευκρινιστικά παραθέτουμε τούτο:

- Ο στόχος της μελέτης αυτής δεν επιτρέπει να μακρηγορήσουμε περισσότερο για τις επιδόσεις των Προσωκρατικών στη μελέτη της φύσης. Αλλά δεν μπορούμε να παραμερίσουμε τούτο: τότε προβλήθηκε ως αίτημα του επιστημονικού λόγου η αναζήτηση της αιτίας των φαινομένων (και των πράξεων), γιατί «Ουδέν χρήμα μάτην γίγνεται αλλά πάντα εκ λόγου και υπό ανάγκης»[34]. Και ο Δημόκριτος έλεγε: «βούλεσθαι μίαν ευρείν αιτιολογίαν ή την Περσών βασιλείαν εαυτού γενέσθαι»[35].

-Ο Αριστοτέλης αργότερα επρόκειτο να δώσει με διάφορες παραλλαγές τη θεωρητική θεμελίωση για την αξία της αιτίας στη θεμελίωση της γνωσιακής προσπάθειας: «τότε γαρ μόνον οιόμεθα γιγνώσκειν έκαστον, όταν τα αίτια γνωρίσωμεν τα πρώτα και τας αρχάς... »[36].Και πρόσθεσε σε άλλη συγγραφή του ότι η αναζήτηση της γνώσης μπορεί να είναι επίπονη, προσφέρει όμως και χαρά ανείπωτη ( η γαρ γεννήσασα φύσις αμηχάνους ηδονάς προσφέρει τοις δυναμένοις ζητείν τας αιτίας).[37]

γ. Για πρώτη φορά - όσο γνωρίζουμε από την ιστορία του πολιτισμού- οι Προσωκρατικοί έκαναν πρόβλημα την ίδια τη γνωσιακή προσπάθεια του ανθρώπου. Στα σωζόμενα αποσπάσματα βρίσκουμε:

-Κατηγορηματικές διατυπώσεις, που όμως συνοδεύονται από αμάχητη συλλογιστική στήριξη (θυμίζω την αποδεικτική συλλογιστική του Αναξίμανδρου για την απόφανσή του ότι : «εξ αλλοειδών ζώων το πρώτον εγεννήθη ο άνθρωπος»... ) Αφθονούν τα παραδείγματα όπου σώζονται μεγάλα αποσπάσματα,π.χ. του Παρμενίδη, του Δημόκριτου (Δείτε παρακάτω σημειώσεις 41-45)

- Αμφισβήτηση ( ή σκεπτικισμό ) για την αξιοπιστία των αισθήσεων. Ο Ηράκλειτος «την αίσθησιν ελέγχει γράφων κατά λέξιν: κακοί μάρτυρες ανθρώποισιν οφθαλμοί και ώτα... »[38]Έγραψε ο Αναξαγόρας για την αδυναμία των αισθήσεων να μας οδηγήσουν να κρίνουμε πού η αλήθεια ( υπό αφαυρότητος των αισθήσεων ου δυνατοί εσμέν κρίνειν το αληθές)[39]· Και πρόσθεσε: «Όψις αδήλων τα φαινόμενα»[40]( τα φαινόμενα είναι η εξωτερική όψη πραγματικότητας που δε δηλώνεται, δε φανερώνεται).

-Κριτική προσέγγιση στο φαινόμενο της γνώσης ( δια των αισθήσεων και του νου ) βρίσκουμε σε άλλους Προσωκρατικούς. Λογουχάρη ο Δημόκριτος επιχειρεί κριτική σύνθεση των δεδομένων που φέρνουν οι αισθήσεις (γνώμη σκοτίη ), αλλά περνούν από την επεξεργασία της νόησης· ( και προκύπτει τότε γνώμη γνησίη ).[41]Πρεσβεύει ότι η αλήθεια είναι κρυμμένη στο βάθος ( «εν βυθώ η αλήθεια»)[42],αλλά υπάρχει η αισιόδοξη προσδοκία ότι μπορεί να αποκαλυφθεί και να γίνει γνώμη γνησίη ,αν υπάρξει καλή συνεργασία αισθήσεων και νόησης.[43]

-Είχε προηγηθεί βέβαια η υψιπετής προσπάθεια του Παρμενίδη για διερεύνηση της γνωσιακής διαδικασίας[44] και διακρίβωση της σχέσης ανάμεσα στη νοητή εικόνα (γνώση ) και την πραγματικότητα που αυτή αντιπροσωπεύει.[45]

δ. Ανεξάρτητα από την πίστη ή απιστία σε θεότητες, για τη φιλοσοφική σκέψη υπάρχει το ερώτημα : πώς γεννήθηκε στην ανθρώπινη σκέψη η ιδέα του θεού; Οι ρίζες αυτού του «βέβηλου» στοχασμού βρίσκονται σε αποσπάσματα Προσωκρατικών:

-Έγραψε ο Δημόκριτος : «των λογίων ανθρώπων ολίγοι ανατείναντες τας χείρας ενταύθα,ον νυν αέρα καλέομεν οι Έλληνες,<είπαν >: «πάντα Ζευς μυθέεται(;) και πάντα ούτος οίδε και διδοί και αφαιρέεται και βασιλεύς ούτος των πάντων»[46](μερικοί λόγιοι ύψωσαν τα χέρια προς τον ουρανό και είπαν: ο Δίας όλα τα σκέφτεται, αυτός χορηγεί τα πάντα και αυτός τα αφαιρεί, αυτός είναι βασιλιάς των πάντων)[47].

-Για τη μετά θάνατο ζωή και τη συναρτώμενη με αυτή αθανασία της ψυχής (ιδέα που ο Ηρόδοτος αποδίδει αρχικά στους Αιγύπτιους)[48],ο Δημόκριτος έγραψε απερίφραστα : «ένιοι θνητής φύσεως διάλυσιν ουκ ειδότες άνθρωποι, συνειδήσει δε της εν τω βίω κακοπραγμοσύνης, τον της βιοτής χρόνον εν ταραχαίς και φόβοις ταλαιπωρέουσι , ψεύδεα περί του μετά την τελευτήν μυθοπλαστέοντες χρόνου»[49]

-Όσο για τη μορφή των θεών στη φαντασία των ανθρώπων αξιομνημόνευτη φαίνεται η γραφική εικόνα που έδωσε ο Ξενοφάνης: «Αιθίοπες <θεούς σφετέρους> σιμούς μέλανάς τε Θρήκες τε γλαυκούς και πυρρούς <φασί πέλεσθαι>[50](οι Αιθίοπες, που είναι μελαψοί, λένε και για τους θεούς τους ότι είναι μελαψοί, με μύτη πλατιά και χαμηλή·και οι Θράκες, που είναι ξανθοκόκκινοι, όμοιους φαντάζονται τους θεούς τους ,ξανθοκόκκινους).

-Δηλαδή; οι άνθρωποι φαντάζονται τους θεούς τους όμοιούς τους, πλάθουν τους θεούς τους «κατ' εικόνα και ομοίωση» . Η άποψη αυτή γενικεύεται με όσα γράφονται στο γειτονικό απόσπασμα πολύ παραστατικά: «ει χείρας είχον βόες <ίπποι τε> ηέ λέοντες, ή γράψαι χείρεσι και έργα τελείν άπερ άνδρες, ίπποι μεν ίπποισι βόες δε βουσίν ομοίας και θεών ιδέας έγραφον και σώματα εποίουν τοιαύθ' οίον περ αυτοί δέμας είχον <έκαστοι>[51].

-Αξίζει να κλείσουμε τούτη την Προσωκρατική αναφορά στο νόημα της θεότητας με τη νηφάλια και σεμνή ρήση του Πρωταγόρα: «Περί θεών ουκ έχω ειδέναι, ούτε ότι εισίν ούτε ότι ουκ εισίν ούτε οποίοι τινές ιδέαν (= ούτε πώς περίπου είναι στην όψη τους )·πολλά γαρ τα κωλύοντα ειδέναι, τα τε άλλα και βραχύς ών ο βίος του ανθρώπου»[52]

Μερικά ακόμη δείγματα στοχασμού που αποκαλύπτουν τη γενικευμένη τάση για ερμηνεία του κόσμου με τη δύναμη του λόγου.

Δεν ακολουθούμε κανένα κριτήριο ταξινόμησης, αλλά μόνο τη σειρά καταχώρισης των Προσωκρατικών στη γνωστή συλλογή των H.Diels-W.Kranz.

1.Από τον Αέτιο (IV.1.1.) Θαλής οίεται τους ετησίας ανέμους πνέοντας τη Αιγύπτω αντιπροσώπους επαίρειν του Νείλου τον όγκον δια το τας εκροάς αυτού ανακόπτεσθαι ( οι άνεμοι που πνέουν από τη θάλασσα προς τη στεριά, αντίθετοι προς τη ροή των υδάτων του Νείλου προκαλούν ύψωση της στάθμης).

2.Από το Διογένη Λαέρτιο (1.27): και εκμετρήσαι φασίν αυτόν (τον Θαλή) τας πυραμίδας εκ της σκιάς, παρατηρήσαντα ότε ημίν ισομεγέθης εστίν (=λένε ότι υπολόγισε το ύψος των πυραμίδων από το μήκος της σκιάς που ρίχνουν στο έδαφος σε ώρα ηλιοφάνειας·και επέλεξε την ώρα που η σκιά ενός ανθρώπου είναι ίση προς το ύψος του ).Δηλαδή , αν το μήκος της σκιάς της πυραμίδας μετρούμενο στο έδαφος ήταν λ.χ. 480 πόδια, τότε και το ύψος της , υπολόγισε ο Θαλής, ότι ήταν 480 πόδια.

3.Από τον Αγαθήμερο (1.1): Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος ακουστής Θάλεω πρώτος ετόλμησε την γην εν πίνακι γράψαι· μεθ' ον Εκαταίος ο Μιλήσιος, ανήρ πολυπλανής, διηκρίβωσεν .

( Για θαλασσοπόρους η χαρτογράφηση της γης, κυριότατα της Μεσογείου, ήταν πράξη ανάγκης).

4. Από τον Σέξτο Εμπειρικό (Προς Μαθηματικούς,VΙΙ,49,110 αποδίδεται στον Ξενοφάνη : το μεν ουν σαφές ου τις ανήρ ίδεν ουδέ τις έσται ειδώς αμφί θεών... δόκος δε επί πάσι τέτυκται (=απλή δόξα ή δοξασία έχουμε για όλα, όχι γνώση σαφή για τους θεούς).

Προδρομική διατύπωση της ήρεμης γνώμης του Πρωταγόρα; (δείτε την τελευταία παράγραφο στο κύριο μέρος τούτου του άρθρου).

5.Από το Ανθολόγιο του Στοβαίου (1.8.2.) αποδίδεται στον Ξενοφάνη ότι: «Ου τοι απ' αρχής πάντα θεοί θνητοίς υπέδειξαν αλλά χρόνω ζητούντες εφευρίσκουσιν άμεινον»( οι άνθρωποι δημιουργούν τον πολιτισμό τους με τον καιρό και με περίνοια.). Δείτε επόμενη §6.

6.(DK28B6): τους εξ αρχής γεννηθέντας των ανθρώπων φασί... κατ' ολίγον υπό της πείρας διδασκομένους... και τέχνας ευρεθήναι... την χρείαν διδάσκαλον γενέσθαι τοις ανθρώποις...

7.Από τον Πλάτωνα (Κρατύλος, 402 Α ) :λέγει που Ηράκλειτος ότι πάντα χωρεί και ουδέν μένει και ποταμού ροή απεικάζων τα όντα λέγει ως δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης... ( ο νόμος της αέναης μεταβολής των πάντων, «πάντα ρει» ).

8. Από το Διογένη Λαέρτιο (ΙΧ .7) αποδίδεται στον Ηράκλειτο (DK22 Β30 ): Ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο πάσαν επιπορευόμενος οδόν·ούτω βαθύν λόγον έχει.(Ανεξιχνίαστη η σκέψη και η βούληση του ανθρώπου ).

9.Στον Πυθαγόρα αποδίδεται το φερώνυμο θεώρημα, ότι: Εν τοις ορθογωνίοις τριγώνοις το από της την ορθήν γωνίαν υποτεινούσης πλευράς τετράγωνον ίσον εστι τοις από των την ορθήν γωνίαν περιεχουσών πλευρών τετραγώνοις.

Και βουθυτείν λεγόντων αυτών επί τη ευρέσει (και λένε ότι γιόρτασε αυτή την επιτυχία του θυσιάζοντας ένα βόδι). Σε άλλη περίσταση γίνεται λόγος για εκατόμβη. Κατά το Διογένη Λαέρτιο (VIII.12 ) Απολλόδωρος ο λογιστικός φησί εκατόμβην θύσαι αυτόν, ευρόντα ότι του ορθογωνίου τριγώνου η υποτείνουσα πλευρά ίσον δύναται ταις περιεχούσαις[53]

Με την ευκαιρία να διευκρινίσουμε ότι τα μαθηματικά των Βαβυλωνίων δεν εξελίχθηκαν σε επίπεδο τέτοιων αναζητήσεων.[54]

10.Κατά τον Εμπεδοκλή όλα αλλάζουν στη φύση «άλλοτε μεν Φιλότητι συνερχόμενα εις εν άπαντα άλλοτε δ' αυ δίχα έκαστα φορεύμενα υπό Νείκεος». Σύμφωνα με άλλη εκδοχή: «η Φιλία διακρίνει το δε·Νείκος συγκρίνει. (DK 31A37) ( Από Αριστοτέλη, Μεταφυσικά, 985α 23 )

11.Ίππων ο Σάμιος έγραψε: «Πολυμαθημοσύνης κενεώτερον ουδέν» (DK 38 Β2). Θυμίζουμε το ηρακλείτειο αντίστοιχο απόφθεγμα : «Πολυμαθίη νόον έχειν ου διδάσκει» Πολύ χρήσιμο σχόλιο για πολυπράγμονες...

12.Φαλέας Χαλκηδόνιος φησί δειν ίσας είναι τας κτήσεις των πολιτών.

13.Ιπποκράτης ο Χίος ... εις τοσούτον έξεως γεωμετρικής ήλθεν ώστε επιχειρήσαι ευρείν του κύκλου τετραγωνισμόν ( DK 42A2).

14.Έκφαντος φησί την γην κινείσθαι περί το αυτής κέντρον ως προς Ανατολήν (DK 51A1 ) (DK 51A5):... και Έκφαντος κινούσι την γην, ου μην γε μεταβατικώς αλλά τρεπτικώς ... από δυσμών προς ανατολάς περί το ίδιον αυτής κέντρον ενηξενισμένην ( γύρω από τον άξονά της ).

15. (DK 54A4): Κλεινίας ο Πυθαγόρειος, ει ποτε συνέβαινεν χαλεπαίνειν αυτόν δι' οργήν, αναλαμβάνων την λύραν εκιθάριζεν, προς δε τους επιζητούντας την αιτίαν έλεγε : πραΰνομαι .

16.(DK 58B 21): Εύδημος ... εις τους Πυθαγορείους αναπέμπει την τούδε του θεωρήματος εύρεσιν ότι τρίγωνον άπαν δυσίν ορθαίς ίσας έχει τας εντός γωνίας και δεικνύναι φησίν αυτον ούτω το προκείμενον: έστω τρίγωνον ΑΒΓ και ήχθω δια του Α παράλληλος τη ΒΓ η ΔΕ... [55]

17.Κατά τον Αναξαγόρα (DK59A45): βουληθείς ο κοσμοποιός νους διακρίναι τα είδη ... κίνησιν αυτοίς ενεποίησεν.

18. Αρχέλαος... πρώτος εκ της Ιωνίας την φυσικήν Φιλοσοφίαν μετήγαγεν Αθήναζε και εκλήθη φυσικός.

19. Διογένης Κροτωνιάτης (DK 64 C Nachwirkung 3 α ): κατά ταύτα νομίζω τονεγκέφαλον δύναμιν πλείστην έχειν εν τω ανθρώπω.

20.Για το Δημόκριτο ( DK68Α1): και αποδημήσαι αυτόν εις Αίγυπτον προς τους ιερέας γεωμετρίαν μαθησόμενον και προς Χαλδαίους και συμμίξαι αυτόν τοις Γυμνοσοφισταίς εν Ινδία και εις Αιθιοπίαν ελθείν.

21. (DK 68B33)Δημόκριτος έλεγε: η φύσις και η διδαχή παραπλήσιόν εστι· η γαρ διδαχή μεταρυσμοί * την φύσιν, μεταρυσμούσα δε φυσιοποιεί (σήμερα κάνουμε λόγο για κληρονομικότητα και περιβάλλον).[56]

22. (DK68B119 ): ΄Ανθρωποι τύχης είδωλον επλάσαντο πρόφασιν ιδίης αβουλίης...

Αν κάποιοι αφροκεντριστές ή ανατολιστές γνωρίζουν αυτά τα βήματα των Προσωκρατικών προς τον επιστημονικό και φιλοσοφικό λόγο, οφείλουν να τεκμηριώσουν από ποιες πηγές αιγυπτιακές ή ανατολικές έχουν ληφθεί ως πολιτισμικά δάνεια. Διαφορετικά η εμμονή τους στις θέσεις που είδαμε στην αρχή αυτής της μελέτης κινδυνεύει να κριθεί ως εξωεπιστημονικός ισχυρισμός για κάποια εξωεπιστημονική σκοπιμότητα. Τέτοιος ισχυρισμός μοιάζει με την ακόλουθη άδικη κρίση: κάποιος βλέπει έναν περιηγητή με τις αποσκευές του να μπαίνει σ ένα κήπο και να κόβει ένα αχλάδι, σε άλλο κήπο και να κόβει ένα λουλούδι· τότε τον συλλαμβάνει και τον κατηγορεί ότι ό,τι περιέχουν οι αποσκευές του και ό,τι υπάρχει στο σπίτι του και ό,τι θα δημιουργήσει μελλοντικά επιστρέφοντας στον κήπο του, όλα είναι κλοπιμαία ( ή δάνεια) από τους δυο κήπους που είδε ως επισκέπτης και πήρε όλο κι όλο ένα αχλάδι κι ένα λουλούδι.

*ρυσμός·το άτομο·άρα, μεταρυσμοί σημαίνει: μετακινεί,αναδομεί τα άτομα του οργανισμού.

* Με αυτό τον τίτλο ετοίμασα μία εισήγηση για ένα σχετικό συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Haifa (16-23 Αυγούστου 1998)·τελικά δε μπόρεσα να λάβω μέρος.

[1] Ο Marcus Garvey έγραφε το 1923 σε ένα δοκίμιο με τίτλο «Who and what is a Negro» : Οι λευκοί πάντα προσπάθησαν να μας υποκλέψουν την ιστορία μας και να την κάνουν αναξιόπιστη... ο Νέγρος κάποτε κυβερνούσε τον κόσμο, όταν ακόμη οι λευκοί ήταν άγριοι βάρβαροι και ζούσαν σε σπηλιές... Η αρχαία Αίγυπτος έδωσε στον κόσμο τον πολιτισμό... η Ελλάδα και η Ρώμη άρπαξαν (robbed) από την Αίγυπτο τις τέχνες και τα γράμματα... ».Το απόσπασμα αυτό έχει παραθέσει η Mary Lefkowitz στο δοκίμιο «Ancient History,Modern Myths»,στο συλλογικό τόμο Black Athena Revisited, σελ..7 (βλέπε παρακάτω τη σημείωση 3).

West,M.L.,Early Greek Philosophy,Oxford 1961.

[2] Bernal M.,Black Athena:The Afroasiatic Roots of Classical Civilization, vol. I,The Fabrication of Ancient Greece ,London 1987 ( Free Association Books ).

[3] Lefkowitz,M.-MacLean,R. (editors ). Black Athena Revisited, 1996 (The University of North Carolina Press ).Επίσης, Μαίρης Λέφκοβιτς, Η Μαύρη Αθηνά: Μύθος και πραγματικότητα, εκδόσεις «Κάκτος» 1997.

[4] Burckert,Walter,The Orientalizing Revolution:Near Eastern Influence on Greek Culture in the Early Archaic Age (Harvard University Press ),1992 (ανατύπωση 1995 ).

Starr,Chester G.,The Origins of Greek Civilization (1100-650 B.C.),1991(πρώτη έκδοση 1961,W.W. Norton and Company ).

[5] Ενδεικτικά σημειώνω:

-Boardman,John,The Greeks Overseas ,1980 (Thames and Hudson,London),ελληνική μετάφραση της Ηλέκτρας Ανδρεάδη, Οι Έλληνες στην Υπερπόντια Εξάπλωσή τους ,εκδόσεις Α.Καρδαμίτσα,1996.

-Barnes,Jonathan ,The Presocratic Philosophers (Routledge and Kegan Paul. London 1979).

[6] Στο Μουσείο του Βατικανού σώζεται άγαλμα του Πεισίστρατου με την ακόλουθη επιγραφή: «εγώ εμί (ειμί) Πεισίστρατος ός τον Όμηρον ήθροισα σποράδην το πριν αειδόμενον».

[7] Νεότεροι ερευνητές τα έχουν συγκεντρώσει σε συλλογή γνωστή ως :H.Diels-W.Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker.(Σύντομα κυκλοφορεί ελληνική μετάφραση-των Δημοσθένη Γεωργοβασίλη και Βασ, Κύρκου- από τις εκδόσεις «Δ.Ν.Παπαδήμας».

[8]H.Diels-W.Kranz, Die Fragmente, 12 Α 30.

[9] W.Nestle, Vom Mythos zum Logos,München 1942.

[10] Black Athena Revisited, p. 20.

[11] ο.π.,σελ.21. Πιο συστηματικά η Μαρία Λέφκοβιτς ανασκευάζει τις απόψεις του Bernal στο βιβλίο της: Μαύρη Αθηνά , Μύθος και Πραγματικότητα, μετ. Νάσου Κυριαζόπουλου, εκδ. «Κάκτος» 1997.

[12] Black Athena Revisited, p.180 ff.

[13] ο.π. σελ. 181.

[14] ο.π.σελ.182.

[15] Burckert σελ. 26-28 Ηρόδοτος,Ε΄58.

[16]ο.π. 129.

[17] Διόδωρος,1.96: «Τούτων ημίν διηυκρινισμένων ρητέον όσοι των παρ' Έλλησι δεδοξασμένων επί συνέσει και παιδεία παρέλαβον εις Αίγυπτον εν τοις αρχαίοις χρόνοις ίνα των ενταύθα νομίμων και της παιδείας μετάσχωσιν... » ( Ορφεύς , Μουσαίος,Μελάμπους,Δαίδαλος,Όμηρος,Λυκούργος,Σόλων,Πλάτων,Πυθαγόρας,

Δημόκριτος,Εύδοξος,Οινοπίδης)... « Οι ιερείς των Αιγυπτίων ιστορούσι... αποδείξεις φέρουσι, συνιστάντες εξ Αιγύπτου μετενηνέχθαι πάντα δι' ων παρά τοις Έλλησιν εθαυμάσθησαν».

[18]G.Loria, Ιστορία των Μαθηματικών , τόμος α΄( μετ. Μιχάλη Κωβαίου, έκδοση της Ελλην.Μαθηματ. Εταιρείας,1971), σελ.13.

[19] DK, 11A11.

[20] Αυτή η αποφθεγματική σύνοψη χρησιμοποιήθηκε από τον W.Nestle ως τίτλος του βιβλίου του Vom Mythos zum Logos ( 1942).

[21] John Boardman, Οι Έλληνες στην Υπερπόντια Εξάπλωσή τους (μετ. Ηλέκτρας Ανδρεάδη, εκδ. «Καρδαμίτσα»,1996).

[22] Φ.Κ.Βώρου, « Η Ελληνική Φιλοσοφία στην Ελληνική Εκπαίδευση» (αναφορά στους Προσωκρατικούς και τους Σοφιστές), περιοδ. «Εκπαιδευτικά» τεύχη 12-13 (1988).

[23] Σέξτος , Προς Λογικούς,1. 127-131.

[24] ο.π.132-133.

[25] Από την απέραντη βιβλιογραφία για τον Ηράκλειτο καταγράφουμε μόνο δυο εργασίες αξιόλογες και προσιτές:

Ευάγγελου Ρούσσου, Ηράκλειτος (περί Φύσεως), εκδόσεις « Παπαδήμας»,1987.

G.S.Kirk - J.E.Raven - M.Schofield, Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι ( μετ. Δημοσθένη Κούρτοβικ, εκδόσεις ΜΙΕΤ,1988 ) σελ.190-217.

[26] Για τους εισηγητές αυτών των απόψεων (Θαλή, Αναξίμανδρου, Αναξιμένη) μπορεί κανείς να δει περισσότερα σε οποιοδήποτε ειδικό σύγγραμμα για τους Προσωκρατικούς, π.χ. σε αυτό της σημείωσης 22 ή στο : Θεόφιλου Βέικου, Οι Προσωκρατικοί ( έκδοση Ο.Ε.Δ.Β.).

[27]Ο Θαλής βασάνισε τη σκέψη του να βρει εξήγηση σε κάτι που φαινόταν τότε ανεξήγητο: πώς συμβαίνει να υψώνεται η στάθμη των υδάτων στο Νείλο το καλοκαίρι, χωρίς να βρέχει; (τότε δε γνώριζαν τη γεωγραφία του χώρου νοτιότερα από το Σουδάν, όπου οι πηγές του Νείλου·την «εξήγηση» του Θαλή θα βρείτε στην τελευταία παράγραφο αυτής της μελέτης).

[28] Δείτε τη σημείωση 26.

[29] Για την εντύπωση που προκάλεσε τότε η άποψη του Αναξαγόρα ενδεικτικός είναι ο στίχος άλλου στοχαστή της ίδιας εποχής, του Ευριπίδη: « ο νους ημών εν εκάστω θεός» (Nauck,Fragmenta Tragicorum Graecorum , fr.1014).

[30] Kirk - Raven - Schoffield , o.π. (σημ.22),404-430.

[31] Αριστοτέλης, Μεταφυσικά,985 b 4.

[32] Φ.Κ.Βώρου ,ο.π. (δείτε τη σημείωση 22).

[33] Δείτε τη σημείωση 22.

[34] D.K. 67 B 2.

[35] D.K. 68 B.118.

[36] Γιατί τότε μόνο νιώθουμε ότι γνωρίζουμε κάτι, όταν μάθουμε την πρωταρχική

αιτία του... (Φυσικά,184 a12).

[37] Περί ζώων μορίων, κεφ.A 4.

[38] DK 59 B21

[39] DK 22B107 (Ευάγγελου Ρούσσου, Ηράκλειτος, σελ 4, αριθμ.13 ).

[40] DΚ 36Β21α

[41] DK 68 B 125: Δ. εποίησε τας αισθήσεις λεγούσας προς την διάνοιαν: «τάλαινα φρην παρ' ημέων τας πύστεις λαβούσα ημέας καταβάλλεις; πτώμα το κατάβλημα» ( αν μας αγνοήσεις εσύ δεν έχεις στήριγμα ).

[42] DK68B117.

[43] Φ.Κ.Βώρου, « Εν βυθώ η αλήθεια» ( «Φιλοσοφία» 2,1972 )

[44] ... Χρεώ δε σε πάντα πυθέσθαι

ημέν Αληθείης ευκυκλέος ατρεμές ήτορ

ηδέ βροτών δόξας,ταις ουκ ένι πίστις αληθής...

(Kirk-Raven-Schoffield, Οι Προσωκρατικοί,249-250.

( Όλα είναι ανάγκη να τα μάθεις, την ήσυχη καρδιά της ολοστρόγγυλης Αλήθειας και τις ιδέες των πολλών, όπου δεν υπάρχει αξιόπιστη αλήθεια).

[45] Χρη το λέγειν τε νοείν τε εόν έμμεναι•έστι γαρ είναι μηδέν δε ουκ έστι... (αυτά που λέμε και που έχουμε στη νόηση είναι λογική ανάγκη να υπάρχουν•γιατί το είναι υπάρχει, ενώ το μηδέν δεν υπάρχει)(DK 28B6. Βέικος,101).

Ταυτόν εστί νοείν τε και ούνεκεν εστι νόημα•ου γαρ άνευ του εόντος ευρήσεις το νοείν (το ίδιο πράγμα είναι η σκέψη για κάτι και το αντικείμενο που προκαλεί τη σκέψη•γιατί δεν υπάρχει σκέψη χωρίς το αντικείμενο που αυτή εκφράζει.DK 28B8. Βέικος,104).

[46] DK 68B30.

[47]Η παραλλαγή που διατύπωσε ο σοφιστής Κριτίας (ο αρχηγός των Τριάκοντα Τυράννων του 404 π.Χ.) είναι πιο αναλυτική και πολιτική (DK 88 B 25):

Ην ποτε χρόνος ότε άτακτος ην βίος ανθρώπων... ... ..

Πυκνός τις και σοφός ανήρ το θείον εισηγήσατο ίνα είη τι δείμα τοις κακοίς (κάποιος σοφός πολιτικός με περίνοια πολλή- πυκνός - εισηγήθηκε την άποψη ότι υπάρχει θεός, ώστε να υπάρχει κάποιος φόβος για τους κακούς και να μη διαπράττουν πράξεις ανομίας. ).

[48] Ηρόδοτος, Ιστοριών Β΄,123.Πρώτοι δε και τόνδε τον λόγον Αιγύπτιοι εισίν οι ειπόντες,ως ανθρώπου ψυχή αθάνατός εστί, του σώματος δε καταφθίνοντος εις άλλο ζώον αεί γινόμενον εσδύνειν... .τούτω τω λόγω εισιν οι Ελλήνων εχρήσαντο... .ως ιδίω εαυτών εόντι · των εγώ ειδώς τα ονόματα ου γράφω. (Υπάρχουν Έλληνες που μας παρουσίασαν ως δική τους την αιγυπτιακή αντίληψη περί αθανασίας της ψυχής).

[49] DK 68B 297.

[50] DK 21B 16.

[51] DK 21B15Αν είχαν χέρια τα άλογα και τα λιοντάρια και τα βόδια κι αν μπορούσαν να ζωγραφίζουν, ότε κι αυτά θα ζωγράφιζαν τους θεούς τους αλογόμορφους, λεοντόμορφους και βοόμορφους αντίστοιχα, δηλαδή κατ' εικόνα και ομοίωσή τους και τα ζώα θα ζωγράφιζαν τους θεούς τους.

[52] DK80 B3 Σε σχέση προς αυτή την προβληματική (καθαρά ιστορική-φιλοσοφική ) μία συγγραφή γενική: Κάρεν Αρμστρονγκ, Ιστορία του Θεού, μετ. Φώτη Τερζάκη, εκδόσεις Φιλίστωρ.

[53] Kirk-Raven-Schoffield,Οι Προσωκρατικοί.σελ.343

[54] Γράφει ο Θ. Εξαρχάκος (Ιστορία των Μαθηματικών,α΄245): Απολύτως βέβαιο είναι ότι δε γνώριζαν οι Βαβυλώνιοι το πυθαγόρειο θεώρημα ως μια πρόταση η οποία ισχύει για κάθε ορθογώνιο τρίγωνο... δε γνώριζαν την έννοια της γωνίας, ώστε να ξεχωρίζουν ορθογωνια... Κατά τον Granz ( «Studies in Babylonian Mathematics» p.12-40)οι Βαβυλώνιοι δεν αναφέρθηκαν ποτέ σε γωνίες... ποτέ σε ορθογώνιο τρίγωνο (΄Αρα, ούτε σε σχέση τέτοια όπως τη γνωρίζουμε από το Πυθαγόρειο θεώρημα).

[55] Kirk-Raven-Schofield,Οι Προσωκρατικοί,344.

[56] Ανάλυση του θέματος στο : F.K.Voros, «Democritus' Educational Thought» στο περιοδικό «Paedagogica Historica»,XV,2, Gent (1975),σελ.457-470.