Voros.gr
 

Θέματα Εκπαίδευσης - Παιδείας

 

      

ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΔΡΑΣΗΣ :

ΜΙΑ ΠΟΛΥΔΥΝΑΜΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΑΡΧΗ

 

 Ανατύπωση από το βιβλίο του Φ. Κ. Βώρου, Η διδασκαλία της Αρχαίας Γραμματείας, σελ. 30-44.

 

          1. Για την παρακολούθηση των σκέψεων που διατυπώνονται σε τούτο το δοκίμιο φαίνεται φρόνιμο πρώτα να αφηγηθούμε σε πολύ γενικά πλαίσια κάποιες εξελίξεις στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Αθήνας τον  ε΄ αιώνα π.Χ., ώστε να έχουμε συγκεκριμένα παραδείγματα αναφοράς. Διαλέξαμε την περίοδο αυτή για τους παρακάτω λόγους:

  • Σ' αυτήν αναφέρονται ή από αυτήν κατάγονται πολλά από τα κείμενα που διδάσκονται τώρα μεταφρασμένα στο γυμνάσιο.

  • Μέσα στην ίδια αυτή περίοδο εκδηλώθηκε και αντρώθηκε το κίνημα της Σοφιστικής, που μία επανεκτίμησή του κρίνεται αναγκαία για την κατανόηση της όλης πολιτισμικής ατμόσφαιρας, ώστε να είναι πιο σωστή και η ερμηνεία των διδασκόμενων κειμένων.

  • Η εποχή αυτή είναι, σύμφωνα με την παιδείας μας, σε όλους η οικειότερη, ώστε ελπίζουμε ότι θα είναι ανετότερη και η παρακολούθηση των επόμενων παραγράφων.

2. Οι διαδικασίες εκδημοκρατισμού του πολιτεύματος των Αθηναίων  και η ανάπτυξη των ναυτικών επιδόσεών τους είχαν αρχίσει από τις μέρες του Κλεισθένη (τέλη του  στ΄. αιώνα) και του Θεμιστοκλή (αρχές του ε΄ αιώνα). Ο πρώτος εισηγήθηκε μεταρρυθμίσεις που οδηγούσαν σε περισσότερη συμμετοχή του «δήμου» στα κοινά, ο δεύτερος έπεισε τους συμπολίτες του να ναυπηγήσουν ισχυρό στόλο[1].

Η ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.), θρίαμβος του ναύτη, του απλού πολίτη, επιτάχυνε και τις δυο διαδικασίες: ενίσχυσε την εμπιστοσύνη στη ναυτική δύναμη (και τις εμποροναυτικές επιδόσεις), ενίσχυσε και το «δήμο» στις κοινωνικές - πολιτικές διεκδικήσεις του. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν επηρέαζαν παράλληλα την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Συγκεκριμένα:

.α΄.  Με  σταδιακά μέτρα όλες οι εξουσίες που μεταγενέστερα έχουν ονομαστεί νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική  περιέρχονται  - όχι βέβαια χωρίς αντίσταση - στο δήμο. Η εκκλησία του δήμου, το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας, οι κληρωτοί άρχοντες, θεσμοί που λειτουργούν με συμμετοχή όλων των ελεύθερων γηγενών Αθηναίων πολιτών, δημιουργούνται ή ανδρώνονται μέσα στις δεκαετίες που ακολουθούν το 480 π.Χ.[2]. Για να είναι μάλιστα εξασφαλισμένη η συμμετοχή του κοινού -και του πιο φτωχού - πολίτη στις παραπάνω δημοκρατικές λειτουργίες και να διασφαλίζεται έτσι η διαρκής εξουσία του «δήμου» θεσπίζεται η μισθοφορά, δηλαδή ημερήσια αποζημίωση για όσους μετέχουν στις διάφορες κρατικές λειτουργίες. Ο πολίτης αποζημιώνεται, για να ασκεί την εξουσίας του[3].

.β΄. Παράλληλα προς τις εξελίξεις αυτές η παλιά αριστοκρατία (της γης)  υπάρχει, παρακολουθεί, κριτικάρει τα τυχόν ολισθήματα ή τις υπερβολές της δημοκρατίας και καραδοκεί για να επιστρέψει, αν μπορέσει, στην εξουσία. Επισημαίνει λ.χ. το θεσμό των αρχόντων με κλήρο, όπου -κατά τη γνώμη της - οι μη επαΐοντες καλούνται να κρίνουν και να αποφασίζουν  για τα  πιο σοβαρά θέματα. Διαμορφώνει η αριστοκρατία την ιδεολογία της, ιδεολογία συντήρησης ή και επιστροφής στα «πάτρια» προνόμια, αργότερα ιδεολογία  αντίδρασης ή  και μειοδοσίας έναντι του εχθρού.

.γ΄. Η ιδεολογική πάλη εκδηλώνεται σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής δραστηριότητας[4], όπως λχ. στο αν όφειλαν ή όχι οι Αθηναίοι να τιμούν τη μνήμη των τυραννοκτόνων. ΄Αρχισαν να συζητούνται θέματα όπως: η καταγωγή και ο σκοπός της πολιτείας, η ουσία της δικαιοσύνης, το νόημα  και η προέλευση του νόμου (είναι δώρημα θείο; φυσική επιταγή; ή σύμβαση κοινωνική;) και άλλα. Κορυφώνεται  όμως η αντιδικία γύρω από το επίμαχο πρόβλημα της παιδείας (σκοπιμότητα, περιεχόμενο, νομιμότητα): είναι οι αρετές - ικανότητες των ανθρώπων κληρονομιά, φυσικό προτέρημα (κατά  την άποψη των αριστοκρατικών) ή είναι ιδιότητες επίκτητες, που κερδίζονται  με την άσκηση, τη μελέτη, τη διδαχή, άρα προσιτές και στον κοινό άνθρωπο; (άποψη δημοκρατική). Την αριστοκρατική θέση θα υποστηρίξει αργότερα με το συγγραφικό του  ταλέντο ο Πλάτων και πριν από αυτόν - με όσα εμφανίζεται να υποστηρίζει σε πλατωνικούς διαλόγους - ο Σωκράτης. Τη δημοκρατική άποψη υποστήριξαν οι Σοφιστές (βλέπε σε άλλες σελίδες: Ο Ελληνικός Διαφωτισμός). Γεγονός είναι ότι είχαν τεθεί ως αντικείμενο κοινωνικής αντιδικίας το περιεχόμενο και  οι δυνατότητες της παιδείας, είχε επισημανθεί και αναγνωριστεί η σημασία της. Ένας στοχαστής διάσημος και αθόρυβος, ίσως το  πιο μεγάλο πνεύμα της ελληνικής αρχαιότητας, που έζησε και έδρασε σε περιφερειακό σημείο του κλασικού Ελληνισμού, ο Δημόκριτος από τα ΄Αβδηρα, διατύπωσε με εκπληκτική διεισδυτικότητα και σαφήνεια τη δύναμη της αγωγής. Έγραψε: (απόσπασμα 33):  «διδαχή και φύσις παραπλήσιόν εστι∙ και γαρ  η διδαχή μεταρυσμοί την φύσιν, μεταρυσμούσα δε φυσιοποιεί» («ρυσμός» στη γλώσσα των ατομικών φιλοσόφων σήμαινε το άτομο)[5].

.δ΄. Ενώ συντελούνταν οι παραπάνω ζυμώσεις - διεργασίες στην πνευματική και κοινωνική ζωή της Αθήνας ως αποτέλεσμα εσωτερικών  παραγόντων, η εξωτερική πολιτική διαμορφωνόταν κάτω από την επίδραση της νέας εμποροναυτικής δραστηριότητας του λαού και της κυρίαρχης θέσης της Αθήνας στη ναυτική  «συμμαχία» της Δήλου, που εξελίχτηκε σταδιακά σε ηγεμονία της Αθήνας μέσα στις ακόλουθες περιστάσεις: Η «συμμαχία» είχε  συσταθεί (478 π.Χ.) για  να αντιμετωπίζει τυχόν  επανεμφάνιση του περσικού κινδύνου. Οι σύμμαχες πόλεις πρόσφεραν πλοία και ναύτες ή χρήματα (εισφορά). Οι Αθηναίοι πρόθυμα δέχονταν την «εισφορά» και φρόντιζαν  αυτοί για  πλοία και ναύτες∙ εξασφάλιζαν έτσι μισθό για τους δικούς τους πολίτες και εργασία για τα δικά τους νεώρια (ναυπηγεία). Η οικονομική και πολιτική ζωή της Αθήνας  κάθε μέρα πιο πολύ εξαρτιόταν  από το ταμείο της  «συμμαχίας», το οποίο μάλιστα μετέφεραν  οι Αθηναίοι αυθαίρετα από τη Δήλο στην  Αθήνα (το 454), για να έχουν και την προστασία του, αφού αυτοί ουσιαστικά είχαν τη χρήση του. Παράλληλα οι «σύμμαχοι» γίνονταν ολοένα πιο ανίσχυροι και απαράσκευοι για οποιαδήποτε μελλοντική αντιπαράθεση δυνάμεων. Και, καθώς  αδυνάτιζε καθημερινά η αίσθηση κινδύνου από την περσική πλευρά, οι «σύμμαχοι» της Αθήνας, που ουσιαστικά πλήρωναν στο κοινό ταμείο για τη συντήρηση του Αθηναϊκού στόλου, άρχισαν να δυσφορούν γι' αυτές τις συμμαχικές υποχρεώσεις. Πρώτοι τόλμησαν να εκφράσουν τη δυσφορία τους οι  Νάξιοι (468 π.Χ.). Οι Αθηναίοι τότε έκαναν μια δυναμική επίδειξη με το στόλο[6] και υποχρέωσαν τους Νάξιους να πληρώσουν στο μέλλον υψηλότερη  «εισφορά».

Την ίδια τύχη είχαν αργότερα ο Θάσιοι (465 π.Χ.) και άλλοι «σύμμαχοι», που έτσι όμως μεταβάλλονταν σε υπηκόους του αθηναϊκού κράτους. Η «συμμαχία» της Δήλου μεταμορφώθηκε  ουσιαστικά σε «ηγεμονία» της Αθήνας.

Η μεταμόρφωση αυτή των συμμαχικών σχέσεων σε ηγεμονική νοοτροπία είχε παράλληλη συνέπεια στις αντιλήψεις των Αθηναίων για την αξία και τη χρήση της δύναμης σε όλες τις μορφές της και σε όλες τις περιπτώσεις. Καλλιεργήθηκε σιγά σιγά σ' αυτούς, που είχαν σώσει την ελευθερία των Ελλήνων (490-480 π.Χ.) και που συνέχιζαν να είναι προστάτες και... «ηγεμόνες», ένα αίσθημα υπεροχής, παντοδυναμίας, διάθεση αυθαιρεσίας, αίσθημα που σύγχρονος πολιτικός στοχαστής έχει επιγραμματικά ονομάσει «αλαζονεία της δύναμης». Ο Θουκυδίδης επανειλημμένα παρουσιάζει Αθηναίους πολιτικούς σε δημηγορίες τους να υποστηρίζουν απροκάλυπτα ότι η διατήρηση της εξουσίας που τους δόθηκε κάποτε εκούσια (478 π.Χ.) δεν είναι δυνατή αλλιώς   παρά με τη βία, ότι αυτή η πρακτική που θεωρεί δίκιο το συμφέρον του ισχυρού είναι πολύ φυσική στις ανθρώπινες σχέσεις[7]. Αποκορύφωμα αυτής της νοοτροπίας, όπου επιβάλλεται απροσχημάτιστα το δίκαιο της πυγμής, είναι ο δραματικός διάλογος  Αθηναίων - Μηλίων το 416 π.Χ.[8] .Τότε  βέβαια είχε αρχίσει ο μεγάλος πόλεμος (Πελοποννησιακός, 431- 404 π.Χ.), που είχε εκτραχύνει τα ήθη τα διπλωματικά, αν και - πρέπει  να διευκρινιστεί- το 416 ειδικά ήταν περίοδος μεσοπολέμου, περίοδος ανακωχής.

.ε΄. Η «αλαζονεία της δύναμης» οδηγεί σε κατάφωρες αδικίες, σε κατάχρηση της δύναμης και κάποτε και σε ολισθηρές και μοιραίες αποφάσεις. Τέτοια πορεία ακολούθησαν τα πράγματα και στην Αθήνα με την απόφαση των Αθηναίων για τη Σικελική Εκστρατεία (415-413 π.Χ.). Αξίζει να θυμίσουμε ότι οι ρήτορες που μίλησαν στην Πνύκα για την εκστρατεία (Νικίας και Αλκιβιάδης) ήταν και οι δυο καταφατικοί για την επιχείρηση. Οι απόψεις τους διέφεραν μόνο στη μεθόδευση και το ακροατήριο - ο λαός - ελεύθερα αποφάσισε την εκστρατεία. Καθένας βέβαια είχε τα δικά τους κίνητρα να θέλει την εκστρατεία[9]: το αίσθημα της υπεροχής (αλαζονεία της δύναμης), που υποτιμά τον αντίπαλο, και αναζήτηση κέρδους με την κατάκτηση, τη λεηλασία, τη «νόμιμη» φορολογία. Με τέτοια κίνητρα αποφασίστηκε μια επιχείρηση που αποδείχτηκε μοιραία. Μοιραία έκβαση μιας κατακτητικής νοοτροπίας, που καλλιεργήθηκε σταδιακά ως συνέπεια και των συμμαχικών  σχέσεων που αναφέραμε και της εμπορευματοποίησης των αθηναϊκής οικονομίας, που είχε αρχίσει και παλαιοτέρα, τον 6ο αιώνα π.Χ. , και που  έσπρωχνε διαρκώς τους Αθηναίους στην αναζήτηση νέων αγορών.

΄στ΄. Η επιχείρηση εξελίχτηκε σε τραγωδία. Θέμα της τραγωδίας: αλαζονεία της δύναμης  και τιμωρία. Χώρος δράσης: Αθήνα - Σικελία. Πρώτο επεισόδιο: η μοιραία αλαζονική απόφαση στην Πνύκα. Τελευταίο επεισόδιο: στα λατομεία της Σικελίας, όπου μέσα σε άθλιες συνθήκες είχαν άθλιο τέλος οι τελευταίοι μιας άθλιας σε νοοτροπία, περήφανης στο ξεκίνημά της επιχείρησης.

Η τελική αποτυχία θα κλονίσει το δημοκρατικό πολίτευμα στην κοιτίδα του. Οι ολιγαρχικοί θα εκμεταλλευτούν την ευκαιρία (411 π.Χ.). Ο πόλεμος θα συνεχιστεί για μερικά χρόνια ακόμη. Τέλος το ιερό πλοίο, η Πάραλος, που έφερνε άλλοτε μηνύματα θριάμβου, θα φτάσει με το τελευταίο άγγελμα της τελευταίας ήττας[10]. Και σε λίγο θα φτάσει και ο Λύσανδρος, για να αποκλείσει τους Αθηναίους και από τη θάλασσα. Τότε οι Αθηναίοι έστειλαν έναν ολιγαρχικό, το Θηραμένη, να διαπραγματευτεί  όρους ειρήνης. Και τούτος ο καλός πολίτης, που η ιδεολογία του είχε διαμορφωθεί μέσα στο κλίμα που περιγράψαμε, ενήργησε με κριτήρια - κίνητρα όχι την τιμή της πατρίδας και τη σωτηρία των συμπολιτών του αλλά σύμφωνα με τα μικρόψυχα συμφέροντα της κοινωνικής ομάδας που εκπροσωπούσε[11]. Και αποζημιώθηκε για τις καλές του  υπηρεσίες άμεσα: έγινε ένας από τους 30 Τυράννους του 404/403!

Από το θρίαμβο της Σαλαμίνας (480 π.Χ.) φτάνουμε έτσι στην πτώση του 404 και την οδυνηρή εμπειρία της ολιγαρχικής τυραννίας,  από το μεγαλείο στη συμφορά, από την υπερφίαλη αλαζονεία στην ταπείνωση και τις εγκληματικές πράξεις του 404/403. Μόνη αναλαμπή η συγγνώμη που πρόσφερε  με περίσκεψη και μεγαλοψυχία η παλινορθωμένη δημοκρατία (το 403 π.Χ.)  στους  μικρόψυχους αντιπάλους της[12].

 

2. Δε γράψαμε τα παραπάνω ούτε ως δοξαστικό ούτε ως μνημόσυνο, αλλά για να δώσουμε τα πλαίσια μιας συγκεκριμένης κατάστασης, όπου μέσα είναι δυνατή η μελέτη των κινήτρων της ανθρώπινης δράσης και όπου  μέσα εμφανίστηκε ως κίνημα διαφωτισμού η Σοφιστική, έκφραση πνευματική αυτής της εποχής, όχι αιτία της (βλέπε στο τέλος του βιβλίου το δοκίμιο: Ελληνικός  Διαφωτισμός).

Έχουμε τώρα μια ποικιλία από πράξεις ατομικές και ομαδικές καθώς και διεργασίες - εξελίξεις που συντελέστηκαν χωρίς τη βούληση και απόφαση κάποιων  ανθρώπων που τις σχεδίασαν και τις εκτέλεσαν, ώστε μπορούμε να μελετήσουμε τους ορατούς ή  λανθάνοντες όρους ή παράγοντες που διαμορφώνουν τα κίνητρα της ανθρώπινης δράσης.

 

3. Ο λόγος που μας οδηγεί σε τούτη τη σπουδή  αναγράφεται ως υπότιτλος στην αρχή του δοκιμίου: θεωρούμε ότι  αυτή η αναζήτηση των κινήτρων αποτελεί ερμηνευτικό νήμα ιδιαίτερα διεισδυτικό για όλα τα μαθήματα που έχουν στόχο τη μελέτη του ανθρώπου και της κοινωνίας (αρχαία και νέα γραμματεία, ιστορία, οικονομικά, κοινωνιολογία).

Πριν αναφερθούμε όμως στα επιμέρους παραδείγματα δράσης ατομικής και ομαδικής, φαίνεται αναγκαίο να παρεμβάλουμε κάποιες εννοιολογικές διασαφήσεις:

.α΄. Λέγοντας δράση εννοούμε λόγους και πράξεις ατόμων ή ομάδων (ή και παραλείψεις τους εκεί όπου μπορούσαν να δράσουν και δεν έδρασαν).

.β΄. «Λόγοι και πράξεις» έχουν κάποιο λόγο ή λόγους («κίνητρα») και προϋποθέτουν κάποιες σκέψεις ή εκτιμήσεις που οδήγησαν στη συγκεκριμένη δράση  ή παράλειψη (π.χ. τα κίνητρα των Αθηναίων για τη σικελική εκστρατεία).

.γ΄. «Λόγοι και πράξεις» είναι πιθανό να αποτελούν:

-         Απάντηση σε κάποια εξωτερική κατάσταση, ανάγκη, πρόκληση.

-         Έκφραση ψυχικής  ανάγκης (επιστημονική περιέργεια ή ψυχική αναπλήρωση).

-         Πραγματοποίηση σχεδίου άμεσου ή μελλοντικού.

   .δ΄. «Λόγοι και πράξεις» πριν εκδηλωθούν, προϋποθέτουν:

-         Συνειδητοποίηση της ανάγκης ή του σκοπού.

-         Μελέτη των συνθηκών και απόφαση.

-     Προσδοκίες εκείνου που δρα (και όσων είναι γνώστες ή θεατές της ίδιας δράσης).

  .ε΄. Ο μελετητής της ανθρώπινης δράσης και των κινήτρων της (στην περίπτωσή μας ο φιλόλογος που διδάσκει  αρχαία γραμματεία, δηλ. κείμενα ιστορικά, θεατρικά, φιλοσοφικά, ρητορικά, ποιήματα επικά και λυρικά) μπορεί κάθε συγκεκριμένη δράση να την εξετάζει:

-         Περιγραφικά: τι έγινε ή σχεδιάστηκε, πότε, πώς, πού, από ποιον;

-    Ερμηνευτικά: γιατί έγινε αυτό, κάτω από την πίεση ποιας ανάγκης, ποιων συνθηκών, ποιων σχεδίων και επιδιώξεων και προσδοκιών, με ποιες προφάσεις και με ποια πραγματικά κίνητρα;

-       Αξιολογικά: ποια και πόσο σπουδαία αποτελέσματα είχε: ήταν δράση ελεύθερης απόφασης ή ανάγκης και ως  ποιο βαθμό;

 

4. Σημαντικότατη πτυχή του όλου θέματος των κινήτρων της ανθρώπινης δράσης αποκαλύπτεται αν ρωτήσουμε: είναι τα κίνητρα προσωπογενή ή κοινωνιογενή. Απάντηση στο κρίσιμο τούτο ερώτημα, που συνδέεται άμεσα με την ανθρώπινη ελευθερία και ευθύνη, ελπίζω θα προκύψει από τη μελέτη των συγκεκριμένων παραδειγμάτων, που θα αναζητήσουμε αμέσως μέσα στο γενικό και συνοπτικό ιστορικό διάγραμμα, με το οποίο αρχίσαμε τούτο το δοκίμιο.

          .α΄. Ποιες εκτιμήσεις και σκέψεις οδήγησαν το Θεμιστοκλή να προσπαθεί να πείσει τους Αθηναίους να ναυπηγήσουν  στόλο; Αναμφίβολα ως ηγέτης  μιας πολιτικής μερίδας  εξέφραζε (και ως ένα σημείο διαμόρφωνε) τις  απόψεις των οπαδών του. Πρέπει να θεωρήσουμε βέβαιο ότι τον ίδιο ως άνθρωπο οξυδερκή τον έπειθε η θέα της θάλασσας, ο οραματισμός μιας οικονομικής ακμής ανεξάρτητης από την ιδιοκτησία της γης (η εμπορευματοποίηση της οικονομίας είχε αρχίσει  από παλιότερα), η προσδοκία απελευθέρωσης των ακτημόνων από  την ανάγκη να «δουλεύουν» στους γαιοκτήμονες - αριστοκράτες. Ήταν λοιπόν τα  κίνητρα του οξυδερκή πολιτικού  οικονομικά, κοινωνικά, ιδεολογικά, ίσως και λίγο προσωπικά (από την άποψη της προσωπικής φιλοδοξίας και της αντίθεσης προς τον αντίπαλο πολιτικό ηγέτη, τον Αριστείδη), αν και τα τελευταία φαίνονται μάλλον δευτερογενή σε σύγκριση με τα πρώτα. Και η προσδοκία επανεμφάνισης του περσικού κινδύνου λειτούργησε ασφαλώς ως στοιχείο πειθούς για το λαό και ως πρόσχημα για τον πολιτικό.

          ΄. Όταν αργότερα (το 480 π.Χ.) ο κοινός λαός κέρδισε την κρίσιμη ναυμαχία και την τιμή ότι έσωσε την ελευθερία της πατρίδας - και ενώ παράλληλα συνεχιζόταν η άνοδος της εμποροναυτικής τάξης - συνεχίστηκε επίσης και η πάλη για την εξουσία, τη διαχείριση των κοινών. Ο ηγέτης των δημοκρατικών Εφιάλτης, που ζητούσε  ανένδοτα τη μεταβίβαση των εξουσιών όλων στο λαό, δολοφονήθηκε μέσα σε συνθήκες που έμειναν ανεξιχνίαστες (ίσως από αριστοκρατικούς). Τα κίνητρα του Εφιάλτη και  των οπαδών του ήταν βέβαια οικονομικά, κοινωνικά,  πολιτικά, ιδεολογικά, ίσως σε κάποιες στιγμές και προσωπικά. Των αντιπάλων τους τα κίνητρα ήταν  ανάλογα, από την αντίθετη όμως πλευρά σταθμισμένα. Είχαν κι εκείνοι την επιδίωξη να ματαιώσουν ή τουλάχιστο να αναχαιτίσουν τις διαδικασίες εκείνες που τους μείωναν βαθμιαία και σταθερά την οικονομική δύναμη, την κοινωνική επιρροή, την πολιτική ισχύ.

          Και αν στράφηκε το μίσος τους προσωπικά ενάντια στο δημοκρατικό ηγέτη (εφόσον ευσταθεί η υπόνοια πως οι αριστοκρατικοί κύκλοι τον δολοφόνησαν), ουσιαστικά τα κίνητρά τους ήταν ιδεολογικά. Και η ιδεολογία τους βέβαια δεν είχε χαρακτήρα προσωπικό, αλλά  αποτελούσε έκφραση των σκέψεων και αξιών και ιδεών μιας κοινωνικής ομάδας, που είχε ορισμένα συμφέροντα.

          .γ΄. Ανεξάρτητα από τις εσωτερικές διενέξεις τους οι Αθηναίοι, όταν αντιμετώπισαν άρνηση των Ναξίων (468 π.Χ.) να καταβάλουν τη συμφωνημένη εισφορά τους στο ταμείο της Δήλου, εφάρμοσαν απερίφραστα και ανενδοίαστα τη δικαιοσύνη του ισχυρού: έκαμαν ό, τι υπαγόρευε το συμφέρον τους. Έπραξαν έτσι  για τα συμφέροντα της συμμαχίας ή τα δικά τους;  Εδώ διαπιστώνουμε ότι   η αντίληψη που έχουν οι άνθρωποι ως  κρατικό σύνολο για τη δικαιοσύνη  και γενικότερα οι ιδέες  που πρεσβεύουν για τις διάφορες αξίες (ηθικές, κοινωνικές και άλλες) διαμορφώνονται μέσα στα πλαίσια των συμφερόντων τους. Ανάλογες σκέψεις μπορούμε να διατυπώσουμε  παρακολουθώντας αργότερα την ιταμή συμπεριφορά των Αθηναίων προς του Μηλίους (416 π.Χ.), όταν υποστήριζαν ότι στις σχέσεις ανισοδύναμων παρατάξεων η ισχυρή κάνει ό,τι τη συμφέρει και η αδύναμη  καταπίνει την ταπείνωση . Θέση για δικαιοσύνη δεν υπάρχει παρά μόνο ανάμεσα σε ισοδύναμους αντιπάλους  (ισορροπία του φόβου;).

          .δ΄. Αφού  οι Αθηναίοι ήταν κυρίαρχοι, ουσιαστικά ηγεμόνες μέσα στη «συμμαχία - ηγεμονία», μετέφεραν αυθαίρετα και το ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα (454 π.Χ.). Από πλευρά ιερότητας των προθέσεών τους  ήταν εντάξει: πήραν τα χρήματα  από την προστασία του Απόλλωνα  και τα εμπιστεύθηκαν στην Αθηνά. Κατά τα άλλα τα κίνητρά  τους ήταν ευδιάκριτα: συντηρούσαν το στόλο, χρηματοδότησαν τα μεγάλα έργα, πλήρωναν τη «μισθοφορά», δηλαδή αποζημίωση για τους δικούς τους πολίτες που έπαιρναν μέρος στην εκκλησία του  δήμου, στα δικαστήρια, στα διάφορα αξιώματα. Υπήρξαν και κάποιες αντιρρήσεις - επικρίσεις γι' αυτή  τη δυναμική πολιτική, αλλά ποιος τις πρόσεχε. Στο κάτω κάτω οι Αθηναίοι όρισαν, για να έχουν ήσυχη τη συνείδησή τους, το επιδέκατον της θεού είναι, το 1/10 από τα εισοδήματα του συμμαχικού ταμείου να το αφιερώνουν στη θεά, για να το έχουν σε ώρα ανάγκης.

          .ε΄. Με τις εξελίξεις που περιγράψαμε πιο πάνω ο δήμος έγινε παντοδύναμος στο εσωτερικό, τυραννικός ίσως απέναντι σε κείνους ή κατά την εκτίμηση εκείνων που είχαν συνηθίσει να νέμονται  προνομιακά την εξουσία. Τώρα ο Αθηναίος πολίτης χρειάζεται νέα παιδεία: για να μιλάει στην εκκλησία του δήμου, στα δικαστήρια, για να επικρίνει παλιούς αριστοκρατικούς θεσμούς, για να αντικρούει τις επικρίσεις των ολιγαρχικών, για να αναλύει το νόημα του νόμου και της δικαιοσύνης (αφού νομοθετεί και δικάζει), για να αναλύει θέματα εσωτερικής πολιτικής και συμμαχικής και εξωτερικής πολιτικής, για να ασκεί πολιτική επιρροή. Η ζητούμενη νέα παιδεία δεν μπορούσε να είναι κοσμολογική αλλά ανθρωπολογική. Την πρόσφεραν στον Αθηναίο πολίτη οι Σοφιστές, οι μεγάλοι εκείνοι στοχαστές που θεμελίωσαν τότε πολλούς κλάδους  των κοινωνικών  επιστημών: πολιτειολογίας, φιλοσοφίας του δικαίου, κοινωνιολογίας, φιλοσοφίας  της γλώσσας, αισθητικής κ.ά. Ποια κίνητρα ώθησαν  προς τη νέα παιδεία; Διαφαίνονται στις παραπάνω  γραμμές, ήταν κίνητρα ζωής, ανάγκες ζωής μέσα στις νέες οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές συνθήκες. Ποια  ήταν τα κίνητρα των σοφιστών που πρόσφεραν αυτή τη νέα παιδεία; Πρώτα πρώτα πρόσφεραν έντιμα με αμοιβή έντιμες υπηρεσίες. Έπειτα  προωθούσαν κι αυτοί την ιδεολογία του νέου ανθρώπου που είχε εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του  λογικού του και πρέσβευε ότι οι αρετές - ικανότητες αποκτώνται με άσκηση και μόχθο, δε δωρίζονται  με το επώνυμο και την κοινωνική θέση των γονέων. Οι αντιλήψεις τους για τη δικαιοσύνη (αμοιβαιότητα σχέσεων), το νόμο (έκφραση της κοινής βούλησης), την ισηγορία, την ισονομία αποτελούσαν τότε πρόοδο σημαντική, σε αντιδιαστολή μάλιστα προς τις αντιλήψεις των ολιγαρχικών, που εννοούσαν να νέμονται προνομιακά την εξουσία  και περιφρονούσαν  την κοινή γνώμη. Αυτωνών  οι εκφραστές (λ.χ. ο Πλάτωνας) κατηγόρησαν τους Σοφιστές ως εισηγητές κάθε κακοπραγίας και κακοδαιμονίας, όμως η φθορά και εξαχρείωση των πολιτικών ηθών ήταν, όπως είδαμε, αποτέλεσμα της αυθαίρετης «νομής» του συμμαχικού ταμείου και της επεκτατικής πολιτικής που ακολούθησαν οι Αθηναίοι, ως συνέπεια της εμπορευματοποίησης και βιοτεχνοποίησης[13] της οικονομικής ζωής. Είναι πολύ ευδιάκριτα τα κίνητρα αυτών των τιμητών της Σοφιστικής: πολιτικά, ιδεολογικά κίνητρα που συνοψίζονται σε αντίθεση όχι προς τους σοφιστές ως άτομα αλλά προς  τη δημοκρατική ισονομία  που καλλιεργούσαν και την παιδεία που  πρόσφεραν σε όλους, ώστε να αποκτούν πραγματική ισηγορία[14].  Ανάλογα (συντηρητικά, αντιδημοκρατικά, αντιφιλελεύθερα)  πρέπει να θεωρήσουμε   ότι είναι τα βαθύτερα κίνητρα  των σύγχρονων  εκείνων στοχαστών που εξακολουθούν τη διαβολή κατά των σοφιστών και κωφεύουν στη σύγχρονη έρευνα, που έχει αποκαταστήσει τους σοφιστές, και παραλείπουν μια στοιχειώδη επιστημονική  υποχρέωση, να δουν τα σωζόμενα αποσπάσματα των σοφιστών, αντί να αντιγράφουν τις συκοφαντίες των κατηγόρων τους. Είναι  ζήτημα επιστημονικού ήθους.

          .στ΄. Και ένα παράδειγμα φαινομενικά προσωπικής δράσης: η διαγωγή του Θηραμένη, όταν πήγε στο Λύσανδρο ως αντιπρόσωπος των Αθηναίων και εργάστηκε ενάντια στην πατρίδα του ή πάντως με φανερά αντιλαϊκό φρόνημα. Ποια ήταν τα  κίνητρα αυτού του καλού πολίτη; Υπήρξε προδότης; Συνεργάτης του  εχθρού; ΄Απολις; Ιδεολογικός τυπικός εκπρόσωπος της αριστοκρατίας; Να εικάσουμε ότι στην περίπτωσή του η ιδεολογία   αποδείχτηκε ισχυρότερο κίνητρο από τον πατριωτισμό; Να γενικεύσουμε την κρίση μας λέγοντας ότι όλες οι ολιγαρχίες όλων των εποχών τέτοια ή παραπλήσια δείχνουν συμπεριφορά [15](θηραμενισμό); Να θρηνήσουμε  για την αθλιότητα της ανθρώπινης φύσης ή να δεχτούμε   ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά διαμορφώνεται τελικά μέσα στις συνθήκες όπου ο άνθρωπος ζει, οπότε συμπεραίνουμε ότι τα  κίνητρα της ανθρώπινης δράσης είναι ουσιαστικά κοινωνιογενή, ακόμη και στην περίπτωση της προσωπικής - ελεύθερης και για τούτο υπεύθυνης - δράσης. Και είναι για τούτο βαριές οι ευθύνες κάθε πολιτικής  ηγεσίας που δημιουργεί θεσμούς, οι οποίοι μπορούν, όταν είναι σωστοί, να θεραπεύουν  και ανθρώπινες αδυναμίες ή, όταν είναι ολισθηροί, (μπορούν) να φθείρουν και τις σωστές συνειδήσεις.

          .ζ΄. Ένα τελευταίο παράδειγμα ομαδικής έκφρασης: ποια ήταν τα κίνητρα του Θρασύβουλου και των δημοκρατικών οπαδών του το 403, όταν με την παλινόρθωση της δημοκρατίας εισηγήθηκαν και τήρησαν  με συνέπεια την πολιτική της λήθης (το ψήφισμα της λήθης ή πολιτική του «ου δει μνησικακείν»); Πιθανό να ήταν η επιθυμία  τους να σταματήσουν την εμφύλια αιματοχυσία. Κάποιος έπρεπε να κάνει την αρχή της συγγνώμης. Πιθανό να ήταν συνετή εκτίμηση των αντικειμενικών συνθηκών της ώρας εκείνης: οι Σπαρτιάτες κυριαρχούσαν στην Ελλάδα και υπεράσπιζαν τα ολιγαρχικά καθεστώτα και πιθανότατα δε θα έμεναν αδρανείς, αν η παλινορθωμένη αθηναϊκή δημοκρατία άρχιζε  απηνείς διώξεις των ολιγαρχικών. Πιθανό  σε κάποιο βαθμό να ήταν και αισθήματα μεγαλοψυχίας. Το ενδιαφέρον στην περίπτωση τούτη  είναι ότι το Ψήφισμα της Λήθης παρουσιάζεται να λειτουργεί ως έκφραση  της καθολικής βούλησης, ενώ υπήρξαν και περιπτώσεις αντίθετης γνώμης, όπως γνωρίζουμε από δίκες που έγιναν τα επόμενα χρόνια. Τα κίνητρα απόφασης και δράσης της  πλειοψηφίας κάλυψαν  ή απόκρυψαν  και τα κίνητρα της μειοψηφίας. Ταυτόχρονα τα κίνητρα αυτά της πολιτικής δράσης φαίνεται ότι αποτελούν την αφετηρία ενός ηθικού αξιώματος που παρουσιάζεται να υποστηρίζει ο Σωκράτης τέσσερα χρόνια αργότερα στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων (ουδαμώς δει ανταδικείν). Δεν μπορούμε βέβαια και να αποκλείσουμε ότι ο φιλόσοφος είχε νωρίτερα φτάσει σε αυτό το ηθικό αξίωμα, που έγινε πάντως πράξη πολιτική  το 403 και , όπως είναι γνωστό, η πράξη αποτελεί πάντα την αγιότερη στιγμή κάθε θεωρίας. Αυτής της πράξης εμείς αναζητήσαμε τα κίνητρα.

          5. Με τρόπο ανάλογο  μπορούμε να συνεχίσουμε την αναζήτηση σε  κάποια άλλα επίπεδα, που ενδιαφέρουν άμεσα τη διδασκαλία των κειμένων  της αρχαίας   γραμματείας:

          .α΄ Τα κίνητρα των συγγραφέων, δημιουργών, γενικότερα καλλιτεχνών που εκφράζουν λ.χ. τον ε΄ π.Χ. αιώνα της Αθήνας:

-         Γιατί ιστόρησε ο Θουκυδίδης τον πελοποννησιακό πόλεμο; Για να δώσει ένα «κτήμα εσαεί» αναλύοντας την ανθρώπινη φύση και την αλαζονεία της δύναμης, που  φέρεται προς αυτοκαταστροφή;[16]

-         Γιατί ο Αριστοφάνης έγραψε αντιπολεμικές κωμωδίες; Γιατί βέβαια  αυτό ζητούσε  η Κοινή Γνώμη την ώρα του πολέμου.

-         Γιατί ο Σοφοκλής δημιούργησε  την αθάνατη Αντιγόνη; Από ποιες αφορμές και με ποια κίνητρα;[17]

-         Γιατί ο Πλάτων έγραψε τον Πρωταγόρα του, τον Κρίτωνα, την Απολογία  με αυτό ακριβώς το περιεχόμενο που γνωρίζουμε; Γιατί αρνήθηκε τόσο επίμονα τη γνώμη των πολλών; Γιατί προσπάθησε τόσο συστηματικά να διασύρει τους Σοφιστές, που εκφράσανε τη νέα παιδεία της εμποροναυτικής  και δημοκρατικής Αθήνας και σεβάστηκαν τη «γνώμη των πολλών» ως νόμιμη και δίκαιη έκφραση της βούλησης της πόλης;[18]

.β΄. Τα κίνητρα των προσώπων που δρουν μέσα στα ερμηνευόμενα κείμενα:

-         Ποια κίνητρα, σκέψεις, προθέσεις, ιδέες, αξίες κατευθύνουν τούτο ή εκείνο το πρόσωπο (την Αντιγόνη το Σωκράτη, τον Πρωταγόρα, τον Κρίτωνα, τον Αλκιβιάδη της Θουκυδίδειας συγγραφής) σε τούτη ή εκείνη την ενέργεια ή παράλειψη;

-         Γιατί λέει ή υποστηρίζει τούτη ή εκείνη τη θέση με τούτο ή εκείνο τον τρόπο;

Έτσι νομίζω διεισδύουμε στην κατανόηση και ερμηνεία των κειμένων και προάγουμε τους μαθητές σε ανθρωπογνωσία.

          .γ΄. Ένα ακόμη βήμα υπολείπεται, ώστε η παραπάνω ερμηνευτική αρχή (αναζήτηση των κινήτρων της ανθρώπινης δράσης) να γίνει αρχή καθημερινού λογισμού, που οδηγεί σε πιο συνετές σκέψεις και αποφάσεις για τα προβλήματα της καθημερινής ζωής:

-         Ποια είναι τα κίνητρα αυτού εδώ του ανθρώπου που διακηρύσσει ότι...;

-         Ποιες οι πραγματικές προθέσεις αυτού του ηγέτη και όλης της παράταξής του που υπόσχονται ότι...;

-         Αυτού εδώ του συγγραφέα που γράφει ότι...;

-       Αυτού του νομοθέτη της εκπαίδευσής μας που ορίζει σκοπούς....φτιάχνει προγράμματα....επιβάλλει ή απαγορεύει βιβλία... ενημερώνει ή αφήνει απληροφόρητους  δασκάλους .... εννοεί να ρυθμίζει κάθε κίνησή μας[19];

Μήπως η καλλιέργεια αυτής της ερμηνευτικής αρχής οδηγεί σε ενοχλητικά ερωτήματα; Φρονώ όχι, αν βέβαια επιθυμούμε να είμαστε απέναντι στους νέους ειλικρινείς. Ερωτήματα όπως τα παραπάνω οδηγούν σε πιο σωστή αντίληψη της πραγματικότητας.

.δ΄. Ύστερα  από τα παραπάνω δικαιολογείται νομίζω τούτος ο ισχυρισμός, ότι η αναζήτηση των κινήτρων της ανθρώπινης δράσης ως ερμηνευτική αρχή:

          .α΄. Είναι η πιο τελεσφόρα παιδαγωγική ενέργεια προς ανθρωπογνωσία και κοινωνιογνωσία.

          .β΄. Είναι η μονιμότερη σε αποτελέσματα, γιατί όποιος εθιστεί να σπουδάζει με τέτοιο τρόπο τα ανθρώπινα δε λησμονάει το μάθημα αυτό, που είναι χρειαζούμενο και άμεσα αξιοποιήσιμο στην καθημερινή ζωή.

          .γ΄ Είναι  η καθολικότερη σε εφαρμογές ερμηνευτική γραμμή: στην αρχαία  και νέα γραμματεία, γενικότερα στην ερμηνεία της τέχνης, στην ιστορία, στην καθημερινή ζωή και δράση.


 

[1] Ulrich Wilken , Αρχαία Ελληνική Ιστορία, μετ. Ι. Τουλουμάκου, Αθήνα 1976, σελ 195 κ.π.

V. Ehrenberg, From Solo to Socrates, London 1973 έκδ. 3η,  σελ. 142 κ.π.  (between the Wars)

[2] Ulrich Wilken, ο.π. σελ 198 κ.πΓια τους δημοκρατικούς θεσμούς στην Αθήνα (Εκκλησία του Δήμου, Βουλή, ΄Αρχοντες, Δικαιοσύνη) βλέπε: G. Glotz,  Η Ελληνική Πόλις  (μετ. Αγνής Σακελλαρίου). Αθήνα, 1978, κεφ. Β΄- Ε΄

[3] V. Ehrenberg, ο΄π. , σελ. 221. Με πλούσια τεκμηρίωση και πολλή σαφήνεια αναλύει τα συναφή με την αρχαία δημοκρατία ο Θ. Παπαδόπουλος στο βιβλίο του Ιδεολογία και Φιλοσοφία της Δημοκρατίας στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1978.

[4] Β. Μπρακατσούλα, Ο Διαφωτισμός στην Αρχαία Αθήνα: ιστορική και κοινωνιολογική έρευνα, Αθήνα 1976.

[5] F. K. Voros, The educational  thought of Democritus, Paedagogica Historica, 10/2 (1974).

[6] Σκληρότερη ήταν  η μεταχείριση των Θασίων 3-4 χρόνια  αργότερα (κατεδάφιση τειχών, παράδοση πλοίων),  Wilcken , ο.π.  197-198. Για τις  εξελίξεις αυτές βλέπε για συντομία: Γ. Βανδώρου - Τ. Κουκουλιού, Θουκυδίδη, Σικελικά, τεύχος α΄. , Αθήνα, σελ. 24 και πέρα.

[7] J. W. Fulbright, The Arrogance of Power (a pelican Book)  κεφ. 1.

Η. Ηλιού, Το μήνυμα του Θουκυδίδη, Αθήνα 1981. Α. Αθανασόπουλου. Οι δημηγορίες Κλέωνα - Διοδότου, Αθήνα 1980, εισαγωγή.

[8] Θουκυδίδη, Συγγραφή, βιβλίο 5, κεφ. 89 § 2.

[9] Θουκυδίδη, 6, 24 (περιλαμβάνεται στο σχολικό βιβλίο Θουκυδίδη Ιστορία, για τη β΄ γυμνασίου, σελ. 38-39).

[10] Ξενοφώντα, Ελληνικά, 2,2,3:  Εν δε ταις Αθήναις της Παράλου αφικομένης νυκτός ελέγετο η συμφορά και οιμωγή εκ του Πειραιώς εις το άστυ διήκεν ο έτερος τω ετέρω παραγγέλλων, ώστε εκείνης της νυκτός ουδείς εκοιμήθη, ου μόνον τους απολωλότας πενθούντες, αλλά πολύ μάλλον αυτοί εαυτούς, νομίζοντες πείσεσθαι οία αυτοί εποίησαν Μηλίους....και Αιγινήτας και άλλους πολλούς των Ελλήνων .

[11] Ξενοφώντα, ο.π. 2,2,16.

[12] Ξενοφώντα, ο.π. 2, 4, 40-43.

[13] Ειδικά για την επεκτατική πολιτική της Αθήνας ως συνέπεια της επιρροής τω βιοτεχνικών κύκλων βλέπε πλούσια τεκμηριωμένο άρθρο του Ε. Σούλη, Οι αρχές της δυτικής επεκτατικής πολιτικής των Αθηναίων και η εξέλιξή της ως  την εκστρατεία στη Σικελία το 415 π.Χ.  στο περιοδικό Τεύχος, εκδ. ΕΛΜΕ Β΄και Δ΄ Ανατολικής  Αττικής, τ. 1 Μάης 1981, σελ. 25-41.

[14] Βλέπε στο τέλος του Βιβλίου: Ο Ελληνικός Διαφωτισμός.

[15] Θυμηθείτε τους «εμιγκρέδες» της  γαλλικής Επανάστασης (1789), αριστοκράτες που έφυγαν στο εξωτερικό και συνεργάστηκαν με τον εχθρό ενάντια στην πατρίδα τους. Παραπλήσια  φαίνεται η συμπεριφορά του επίσημου ελληνικού (μεταξικού) κράτους, που παρέδωσε τους πολιτικούς κρατούμενους της Ακροναυπλίας στους γερμανούς κατακτητές (1941).

[16] Ηλία Ηλιού, Το Μήνυμα του Θουκυδίδη.

[17] Κ. Ν. Παπανικολάου, Προβλήματα Ερμηνείας των Κλασικών Κειμένων, β΄έκδοση, Αθήνα, σελ. 7 κ.π. (Η Αντιγόνη) , σελ. 64 κ.π. (Ο Πρωταγόρας).

[18] Β. Μπρακατσούλα, Ο Διαφωτισμός κλπ. (βλ. παραπάνω σημείωση 4). Κ. Μπαλάσκα, Οι τρεις τάσεις της Σοφιστικής. Αφιέρωμα στον Ε.Π.Παπανούτσο, τ. Α΄σελ. 351-72. Δ. Γληνού, Ο Σοφιστής, Αθήνα 1971, β΄έκδ. , σελ. 101 κ.π.. Επίσης στο τέλος αυτού εδώ του βιβλίου: Ο Ελληνικός Διαφωτισμός.

[19] Βλέπε: Φ. Κ. Βώρου, Τι σημαίνει Εκπαιδευτικό Σύστημα ως μέρος της κοινωνικής λειτουργίας: πού σκοπεύει, πώς δομείται και λειτουργεί, με ποια κριτήρια δικαιώνεται, περιοδικό Σύγχρονη Εκπαίδευση, τ. 4 (Καλοκαίρι 1981).

                                                            

 

 

 

 

Copyright © 2005 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr

 
 

 

 
Κεντρική /Εισαγωγικό σημείωμα / Επικαιρότητα / Εκπαιδευτική διαδικασία / Παιδαγωγική / Διδακτική Πρακτική /Επιστήμη / Ιστορία / Φιλοσοφία / Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης/ Θέματα Γενικής Παιδείας/ Βιογραφικό / Ψηφιακή Βιβλιοθήκη / Επικοινωνία