siatistanews

[Αναδημοσίευση από το βιβλίο του Φ.Κ.Βώρου, Δοκίμια για την Παιδεία σ.51-57]

Ασίγαστος πόθος της ανθρώπινης ψυχής η αναζήτηση της αλήθειας σ’ όλες τις διανθρώπινες σχέσεις ∙ ακοίμητη η επαγρύπνηση της συνείδησης για το φανέρωμα της αλήθειας. Η πρώτη όψη του προβλήματος αποτελεί την πεμπτουσία της γνωσιολογικής έρευνας, οι άλλες περιγράφουν την ηθική καταξίωση της αλήθειας. Άπειρες είναι οι πτυχές της έρευνας για την εύρεση του μεγάλου αγαθού, αναρίθμητες οι περιπτώσεις όπου η χρησιμοποίησή του γίνεται πρόβλημα οξύ στη ζωή. Όλες οι πτυχές και όλες οι περιπτώσεις μπορούν να συνοψιστούν σε δυο φράσεις: γνωσιολογική άποψη και ηθική άποψη της αλήθειας ή η «όψη και η κόψη της αλήθειας». Και οι δυο μαζί αποτελούν τους πόλους γύρω από τους οποίους στρέφεται όλη η ανθρώπινη προσπάθεια (όπου ο άνθρωπος λαμβάνεται στη σχέση του με τον κόσμο και με το συνάνθρωπό του) και προς τους οποίους προσανατολίζεται η παιδαγωγική εργασία. Όπως δυο τεμνόμενοι άξονες στο χάρτη ορίζουν ένα γεωγραφικό σημείο, έτσι σαν δυο συγκλίνουσες πορείες η γνώση και το ήθος (ζήτηση της αλήθειας και χρησιμοποίησή της για το καλό) προσδιορίζουν την παιδαγωγική δραστηριότητα, αποτελούν τις συντεταγμένες της παιδείας.

Είναι ανάγκη όμως να διευκρινιστεί ότι ούτε η αλήθεια προσφέρεται έτοιμη (δεν έχει αξία, είναι νέκρωση της διάνοιας) ούτε η εφαρμογή της προσδιορίζεται με κανόνες από πριν. Η θέαση της αλήθειας είναι αγώνισμα, άθλημα και η χρησιμοποίησή της στη ζωή κατόρθωμα, που πραγματοποιείται κάθε φορά σε κάθε στιγμή της ζωής που ο άνθρωπος παίρνει μια απόφαση. Είναι ανάγκη έτσι να δούμε το πρόβλημα της αλήθειας (γιατί ουσιαστικά είναι πρόβλημα με δυο όψεις, είναι φως που λάμπει και φωτίζει), ώστε να γονιμοποιηθεί το παιδαγωγικό ενέργημα.

Θα επιχειρήσουμε μια σύντομη εξερεύνηση σε τούτα τα πεδία, όπου η αλήθεια είναι φάρος έλξης και οδηγός δράσης, όπου γυμνάζονται καθημερινά διδάσκοντες και διδασκόμενοι, όταν συνεργάζονται γόνιμα και δημιουργικά.

Ο πόθος ή η ανάγκη για τη γνώση ( την πρώτη άποψη αποφθεγματικά και δογματικά διατύπωσε ο Αριστοτέλης: «φύσει του ειδέναι ορέγεται ο άνθρωπος», τη δεύτερη θεμέλιωσε ο Δημόκριτος, που θεώρησε πρώτο δάσκαλο του ανθρώπου την ανάγκη) συνοδεύεται από το αίτημα (ρητό ή όχι) η γνώση να είναι αληθινή. Είναι απαίτηση του νου η γνώση να συνοδεύεται από τη βεβαιότητα ότι αποδίδει την αλήθεια. Αλλά και η ανακοίνωση της γνώσης χρειάζεται τους λόγους που θεμελιώνουν την αλήθεια της, που πείθουν ότι η γνώση αυτή ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα αληθινά ή ότι αποδίδει τα γεγονότα με αντικειμενικά θεμελιωμένη αλήθεια. Αλυσίδα είναι τα σχετικά με την ουσία της αλήθειας ερωτήματα που απασχολούν το νου, τον ταλανίζουν, αλλά και τον γυμνάζουν και τον γοητεύουν. Όσες προσπάθειες έχουν γίνει για να οριστεί η αλήθεια δεν κατέληξαν σε αποτέλεσμα πειστικό, παραδεκτό. Φαίνεται πως από τη φύση της η αλήθεια αρνείται να μπει σε περιορισμούς, όπως δεν περιορίζεται και η γνώση. Έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες. Η πιο προσιτή στον κοινό νου είναι η λεγόμενη «θεωρία της ανταπόκρισης». Σύμφωνα μ’ αυτήν αληθινή είναι μια πρόταση, αν το νόημά της ανταποκρίνεται πραγματικά στα γεγονότα ή αντικείμενα για τα οποία γίνεται λόγος. Αλλά η ανταπόκριση αυτή είναι ανάλογη με το πεδίο της γνώσης. Π.χ η πρόταση «οι τρεις γωνίες του τριγώνου έχουν άθροισμα 2 ορθές» αληθεύει, αν πράγματι οι τρεις γωνίες μετρηθούν και το άθροισμά τους βρεθεί ίσο με 180 μοίρες. Αλλά η σχέση αυτή αληθεύει με την προϋπόθεση της ευκλείδειας γεωμετρίας, που αξιώνει ότι από σημείο που βρίσκεται έξω από μία ευθεία μια μόνο παράλληλο προς τη δοσμένη ευθεία μπορούμε να γράψουμε. Και αυτήν ακριβώς τη μία και μοναδική παράλληλο χρησιμοποιούμε, για να αποδείξουμε την αλήθεια της παραπάνω πρότασης (για τις γωνίες του τριγώνου). Αλλά στη μη ευκλείδειες γεωμετρίες ούτε το αίτημα (για τη μία παράλληλο) είναι δεκτό, ούτε η παραπάνω πρόταση. Δηλαδή η πρόταση που πήραμε για παράδειγμα αληθεύει μόνο μέσα στο ευκλείδειο σύστημα, δηλαδή είναι αλήθεια σχετική με το σύστημα αναφοράς. Οπότε κάθε πρόταση του συστήματος αυτού αληθεύει σε σχέση με άλλες προτάσεις του ίδιου συστήματος, όπου όλες αληθεύουν (συμβατικά), επειδή υπάρχει μια συμβατική «συνοχή» ανάμεσά τους. Έτσι φτάνουμε στη θεωρία της «συνοχής». Σύμφωνα μ' αυτήν η αλήθεια είναι γνώρισμα όχι μιας πρότασης αλλά ενός συστήματος, όπου κάθε πρόταση είναι στοιχείο αποδεικτικό για άλλες προτάσεις και η αλήθεια κάθε πρότασης προκύπτει παραγωγικά από την αλήθεια του συστήματος.

Το πρόβλημα για την ουσία της αλήθειας αποκτάει περισσότερο ενδιαφέρον και γίνεται πιο ελκυστικό, αν μεταφερθούμε σε άλλους τομείς γνώσης, στις λεγόμενες πνευματικές επιστήμες ειδικότερα. Αν πούμε «η Γαλλική Επανάσταση είναι το σημαντικότερο γεγονός στην Ιστορία των Νεότερων Νρόνων ή στην ιστορία της Γαλλίας ή στην ιστορία της Αγγλίας του 18^ου αιώνα», διατυπώνουμε μιαν αλήθεια ή μια υποκειμενική κρίση με την αξίωση ότι αυτή είναι αληθινή. Μπορεί κανείς να αντιπαρατηρήσει: Σημαντικότερο γεγονός στην Ιστορία των Νεότερων Χρόνων είναι η Αμερικανική Επανάσταση (1776) ή η Ρωσική (1917), διότι, διότι, διότι… Ενώ στη γεωμετρική πρόταση οι έννοιες και τα αποδεικτικά στοιχεία εκφράζουν λογικές σχέσεις γενικά παραδεκτές ή τουλάχιστο αναντίρρητα ισχύουσες μέσα στο ορισμένο σύστημα αναφοράς ("ευκλείδειο χώρο" στο παράδειγμά μας), εδώ τα αιτιολογικά στοιχεία, που παρασιωπήσαμε, είναι κρίσεις εκτιμητικού χαρακτήρα, που επηρεάζονται – συνειδητά ή όχι – από άπειρες άλλες λεπτομέρειες και ίσως από τον ιδεολογικό προσανατολισμό του προσώπου που τις διατυπώνει. Δεν είναι λιγότερα τα προβλήματα, αν πάρουμε μια πρόταση φαινομενικά απλούστερη: Η Γαλλική Επανάσταση άρχισε στις 14 Ιουλίου 1789. Αυτή την ημερομηνία έχουν υιοθετήσει επίσημα οι Γάλλοι. Αλλά, γιατί να μη θεωρήσουμε ως αρχή την ημερομηνία που άρχισε τις εργασίες της η συνέλευση των Τριών Τάξεων (5 Μαΐου 1789) ή την ημερομηνία του Όρκου στο Σφαιριστήριο (20 Ιουνίου 1789) ή τη στιγμή που η Εθνοσυνέλευση ψήφισε την κατάργηση των προνομίων (όταν οι ευγενείς αναγκάστηκαν ….με τη θέλησή τους να παραιτηθούν από τα προνόμια, 4/5 Αυγούστου 1789) ή την ώρα που ο υπουργός του Λουδοβίκου 16^ου είχε εισηγηθεί (αρκετούς μήνες νωρίτερα) τη σύγκληση των Γενικών Τάξεων; Μήπως κάτι από την «έναρξη» εκείνης της Επανάστασης δεν υπάρχει σε καθεμιά από τις παραπάνω ημερομηνίες; Πού βρίσκεται η αλήθεια; Η αναζήτηση δεν τερματίζεται εδώ, προκύπτουν άλλα ερωτήματα: τι είναι Επανάσταση; Τι έναρξη Επανάστασης; Τι διαφέρει παραίτηση των ευγενών από τα δικαιώματα ή κατάργηση των δικαιωμάτων των ευγενών; Τέτοια ερωτήματα, μακριά από το να κουράζουν, προσδίδουν γοητεία στο θέμα, μαγεύουν το νου που ζητάει την αλήθεια και δια μέσου του παρελθόντος φωτίζουν το παρόν. Σκεφτείτε π.χ. πόσο δραματική επικαιρότητα θα έβρισκε το τελευταίο ερώτημα (αφαιρέθηκαν τα προνόμια από τους ευγενείς ή οι ευγενείς παραιτήθηκαν απ’ αυτά;) συγκρινόμενο με ανάλογη επιτηδευμένη φρασεολογία της δικής μας αλλαγής 23/24 Ιουλίου 1974 (παρέδωσαν οι «σωτήρες» μας την εξουσία στους πολιτικούς ή αναγκάστηκαν να το κάμουν τρομαγμένοι μπροστά στην καταιγίδα – εσωτερική και εξωτερική – που αλόγιστα είχαν προκαλέσει;). Η μεγάλη παιδαγωγική αξία της αλήθειας δε βρίσκεται στην προσφορά αλλά στην αναζήτηση (τουλάχιστο για ορισμένες τάξεις μαθητών και ορισμένα πεδία γνώσης). Η αλήθεια ούτε συλλαμβάνεται ούτε προσφέρεται έτοιμη, είναι στόχος ορατός, αλλά κινούμενος, τη βλέπουμε από πολλές πλευρές, όπως μια φωτεινή πηγή που ακτινοβολεί ολόγυρα. Μου φαίνεται πως καλύτερα τη φύση της την αποδίδει το επίγραμμα του Ludvig Fulda:

Ένα καθρέφτης λαμπερός απ’ τα ουράνια πέφτει παλάτια

με πονηριά του Σατανά στη γη και γίνεται χίλια κομμάτια.

Οι άνθρωποι τρέχουν κοντά, καθένας ένα κομμάτι αρπάζει

κι όμως πιστεύει στα σωστά πως όλο τον καθρέφτη εξουσιάζει.

Ο πόθος μας για την αλήθεια μας παρασύρει στην πλάνη ότι την αγκαλιάσαμε. Αλλά το πιλάτειο ερώτημα μένει πάντα αναπάντητο, όχι για να μας πιλατεύει, αλλά για να μας γοητεύει. Αυτή την έλξη της αλήθειας, τη λάμψη και το φως της μεταλαμπαδεύει ο παιδαγωγός στο μαθητή. Δεν του προσφέρει αλήθεια έτοιμη δογματικά, αλλά του δείχνει το δρόμο, τη μέθοδο και την αρετή του έντιμου ερευνητή και συζητητή: πάθος για την αλήθεια, αποστροφή για το δογματισμό, σεβασμό για το συνομιλητή, που ίσως βλέπει μια άλλη πτυχή της αλήθειας από τη δική του σκοπιά. Ένας κύριος στόχος της παιδείας είναι να καλλιεργήσει την κρίση, να οξύνει το νου, να υπερνικήσει την πνευματική αδράνεια, να εθίζει τους νέους να σκέπτονται και να ξανασκέπτονται, να μη δογματίζουν, να βλέπουν την αλήθεια σαν φάρο ορατό από όλα τα σημεία του ορίζοντα, να σέβονται τις γνώμες των άλλων, να συνεργάζονται και να γνωρίζουν ότι ο φάρος φωτίζει τους «πλωϊζομένους», για να παραπλέουν ή να περιπλέουν, όχι όμως για να οδηγήσουν το πλοίο πάνω στο φάρο.

Β΄. Η αλήθεια σύμβουλος για τη δράση

Αν η αναζήτηση της αλήθειας είναι τόσο προβληματική, το αντίκρισμά της και η χρησιμοποίησή της στις διανθρώπινες σχέσεις αποκαλύπτει μιαν άλλη διάσταση της ανθρώπινης ζωής, την ψυχολογική και ηθική πλευρά της.

Από ψυχολογική άποψη η θέαση της αλήθειας είναι πολλές φορές οδυνηρή. Δε θα ασχοληθούμε εδώ με μακρές αναφορές στην ψυχολογία (ούτε ιδιαίτερα στους κλάδους που σχετίζονται με την παιδευτική σχέση), αλλά θα υπογραμμίσουμε ότι της παιδείας έργο είναι να οδηγήσει τον τρόφιμο στη θέαση της αλήθειας (για τον κόσμο και τον εαυτό του) προσεκτικά, για να μη τον πληγώνει και τον απομακρύνει πολύ επιδέξια, συστηματικά και σταθερά (μιλώντας πάντα σε τρίτο πρόσωπο και σε ανύποπτο χρόνο), ώστε ο νέος ούτε να κουραστεί πρόωρα αναζητώντας την αλήθεια- ούτε να θαμπωθεί από το εκτυφλωτικό κάποτε φως της, αλλά να βοηθηθεί στοργικά στα βήματα του. Η υποχρέωση τούτη συνδέεται άμεσα με τον ορισμό του παιδευτικού έργου: ο νέος άνθρωπος να βοηθηθεί να μπει ομαλά στην κοινωνία και να γίνει γόνιμο και δημιουργικό μέλος της. Για το σκοπό τούτο χρειάζεται να δει τα προβλήματα της ζωής στις αληθινές διαστάσεις τους, να θέσει στόχους μα αντίστοιχες διαστάσεις, να κρίνει τα ανθρώπινα με όσο γίνεται πιο αντικειμενικά κριτήρια.

Όσο για την ηθική πλευρά της αλήθειας, δεν είναι μόνο η παιδαγωγική δεοντολογία που οδηγεί εκεί, αλλά η απαίτηση των τροφίμων που έλκει διαρκώς. Εδώ η πρωτοβουλία συνηθέστερα ανήκει στους νέους. Με τον ιδεαλισμό που τους χαρακτηρίζει παθαίνονται για την κατίσχυση της αλήθειας σ’ όλες τις κοινωνικές – πολιτικές σχέσεις. Τη συνδέουν εύλογα με τη δικαιοσύνη (η οποία αποτελεί σε τελευταία ανάλυση το βάθρο της κοινωνίας και κύριο σκοπό της πολιτείας). Η απαίτησή τους εδώ είναι επίμονη, ακαταμάχητα ανυποχώρητη, ακόμα και όταν η συνηγορία για την αλήθεια δεν είναι ακίνδυνη σε ώρες «κακοκαιρίας». Αλλά η απαίτησή τους είναι αγνή, πηγαία, αξιοθαύμαστη. Επιμένουν ακόμα και με τη σιωπή, με το βλέμμα. Δεν εφησυχάζουν με του ποιητή του στίχο: «δεν είναι αλήθεια πιο χρυσή απ’ την αλήθεια της σιωπής». Προτιμούν τον άλλο: «η αλήθεια δεν αρκεί να λάμπει, πρέπει και να καίει». Θέλουν την αλήθεια για οδηγό της ζωής και την απαιτούν κι από τους άλλους. Αν έχει πικρίες και πίκρες στο δρόμο της δε θέλουν να το παραδεχτούν. Κι αν είναι επικίνδυνο φορτίο, προτιμούν τον κίνδυνο. Κι αν χρειάζεται ηρωισμό, τον διαθέτουν. Διαισθάνονται πως η διακήρυξη της αλήθειας εγκλείει την καταξίωση της ζωής, την αξιοπρέπεια. Κυνηγώντας την αλήθεια και διψώντας για αλήθεια κρατούν ψηλά την αξιοπρέπεια τη δική τους και των άλλων. Θα μπορούσαμε στο σημείο τούτο να θυμηθούμε πόσο η δίψα των νέων για την αλήθεια (εκφραζόμενη με το ερευνητικό βλέμμα τους, όταν δεν μπορούσε να διατυπωθεί με τα χείλη τους) βοήθησε και τους δασκάλους να κρατήσουν ψηλά την αξιοπρέπεια της παιδείας στα δύσκολα χρόνια της «ένοπλης αμάθειας» (όταν η ένοπλη αμάθεια προσπαθούσε απεγνωσμένα να κρύψει το φως της αλήθειας).

Αναμφίβολα η διερεύνηση όλων των πτυχών του προβλήματος «αλήθεια» (στην επιστήμη και την ηθική) είναι δύσκολη, κάποτε προβληματική, επίπονη. Κάποτε φαίνεται πορεία χωρίς τέρμα. Αυτή όμως είναι η μοίρα του ανθρώπου: να αναζητεί την απόλυτη αλήθεια χωρίς να τη φτάνει, γιατί αυτή είναι η φύση της : να φωτίζει και να καίει όχι να καίγεται, να κατέχει τους ευγενείς θεατές της όχι να κατέχεται, να κατακτάει ψυχές όχι να γίνεται κτήμα τους. Είναι σαν τον οδηγό που πρέπει να προπορεύεται, γιατί αλλιώς παύει να είναι οδηγός. Αυτού βρίσκεται και η γοητεία της συνεργασίας με τους νέους: με τη νεανική ορμή τους διατηρούν πάντα νεανική και του παιδαγωγού την ψυχή, όταν αυτός αποφασίζει να οδηγεί (και να οδηγείται) προς το φως της αλήθειας, όταν γυμνάζει και γυμνάζεται, για να αντικρίζει μαζί με τους μαθητές του την όψη και την κόψη της αλήθειας, οσοδήποτε εκτυφλωτική κι οσοδήποτε κοφτερή κι αν είναι.

[1] Πρωτοδημοσιεύτηκε το δοκίμιο τούτο στο «Δελτίο» της ΟΛΜΕ (αριθμ. Φύλλου 421/25-11-1974)