Ιερός Ναός προς τιμήν και μνήμην 

της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Παρασκευής

Ο ναός της Αγίας Παρασκευής βρίσκεται στην πλατεία της Γεράνειας και μαζί με το επιβλητικό κωδωνοστάσιο (έργο του Ζουπανιώτη αρχιτέκτονα Αποστόλη, το οποίο κατασκευάστηκε το 1862), το ναό της Παναγίας καθώς και το ναό του Αγίου Νικολάου αποτελούν το  κατεξοχήν λατρευτικό κέντρο της συνοικίας αυτής. Είναι ο παλιότερος σωζόμενος ναός της πόλης και τιμά παράλληλα και τη μνήμη της Αγίας Αικατερίνης, λόγω, ίσως, της παρουσίας στην πόλη σιναϊτικού  μετοχιού, που συνδέεται, πιθανότατα, με αυτόν [1]. Αποτελεί σημαντικό μνημείο μεταβυζαντινής τέχνης στο ρυθμό της θολοσκέπαστης τρίκλιτης βασιλικής με υπερυψωμένο νάρθηκα-γυναικωνίτη. Στη νότια εξωτερική πλευρά του ο ναός έχει υπόστεγο. Ένα τμήμα στο ανατολικό μέρος του υποστέγου είναι περιορισμένο και υπάρχει εκεί παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Παναγία. Στο παρεκκλήσι αυτό υπήρχε τοιχογραφία της Θεοτόκου της λεγόμενης «Αερικής», που φιλοτεχνήθηκε από το Χριστόδουλο Ζωγράφο το 1898[2].

Η προβολή της ανωδομής του ναού αποτυπώνει τη μορφή του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, όπως αυτός διαμορφώνεται από τη σύνθεση των καμαρών, τόξων και φουρνικών[3].

Σύμφωνα με επιγραφή ο ναός ανοικοδομήθηκε το 1677 και ιστορήθηκε το 1679. Οι τοιχογραφίες του ναού τον καθιστούν το σημαντικότερο μνημείο στην ευρύτερη περιοχή του Βοΐου και αποδίδονται σε καλλιτεχνικό εργαστήριο το οποίο μορφολογικά και υφολογικά πρέπει να αποδοθεί στο κλίμα της ηπειρωτικής αγιογραφίας, όπως αυτή διαμορφώνεται στο πρώτο μισό του 17^ου αιώνα[4]. Σύμφωνα με τον Πολύκλειτο Ρέγκο σε μερικά πρόσωπα των τοιχογραφιών θυμάται κανείς τοιχογραφίες των Μετεώρων ή και του Αγίου Όρους ακόμη[5]. Ιδιαίτερα μετά τη συντήρηση του ναού, η οποία ολοκληρώθηκε το 2008, αναδείχθηκε ο πλούτος των παραστάσεων που υπάρχουν σε όλο το ναό και αφορούν θέματα αφηγηματικά από τον κύκλο ζωής της Θεοτόκου, το Δωδεκάορτο, τα Θαύματα και τα Πάθη του Χριστού, τη Δημιουργία του Κόσμου, σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη καθώς και τη Δευτέρα Παρουσία, ολόσωμους Αγίους και προτομές Αγίων[6]. Από τις παραστάσεις ξεχωρίζει στο νότιο τοίχο του νάρθηκα - γυναικωνίτη η παράσταση «Ρίζα του Ιεσσαί», όπου πάνω από τον Ιεσσαί και εκτός ρίζας τοποθετούνται οι Έλληνες σοφοί Σόλων, Πλούταρχος, Αριστοτέλης, Πλάτων, Θουκυδίδης και η Σίβυλλα.

Μια δεύτερη φάση τοιχογράφησης, η οποία αφορά το βόρειο και νότιο εξωτερικό τοίχο, έγινε το 1741. Στο νότιο εξωτερικό τοίχο έχουμε τοιχογραφίες οι οποίες σχετίζονται με τους Ασκητές, τους Μοναχούς και τους Αναχωρητές της ερήμου της Παλαιστίνης[7]. Στο ναό ξεκίνησε επιζωγράφιση το 1898 από τον τοπικό ζωγράφο Χριστόδουλο Ζωγράφο, που αναχαιτίστηκε μετά από αντιδράσεις του κόσμου των λογίων[8]. Η επιζωγράφιση αυτή εντοπίζεται στο εσωτερικό, κυρίως στην κάτω ζώνη με τους ολόσωμους Αγίους, αλλά και στο νοτιοδυτικό και βορειοδυτικό φουρνικό[9].

Ο ξυλόγλυπτος διάκοσμος του ναού αποδίδεται σε διαφορετικές χρονολογικές περιόδους. Η πρώτη συμπίπτει με την τοιχογράφηση του ναού και σ’ αυτήν ανήκει το επιχρυσωμένο τέμπλο (εκτός από την κάτω ζώνη του), έργο εξαιρετικής τέχνης, εφάμιλλο με αντίστοιχα του Αγίου Όρους. Ο δεσποτικός θρόνος, ο άμβωνας και το προσκυνητάρι-εικονοστάσι χρονολογούνται στα μέσα του 18^ου αιώνα και παραπέμπουν στην τεχνοτροπία την οποία διαμόρφωσε η σύμπραξη λινοτοπίτικης και μετσοβίτικης ξυλογλυπτικής παραγωγής[10].  Η κάτω ζώνη του τέμπλου, θωράκια και πεσσίσκοι, διαφέρουν ως προς την τεχνοτροπία από το υπόλοιπο έργο και δεν είναι επιχρυσωμένη.Το μέρος αυτό του τέμπλου έχει το εντελώς αντίστοιχό του στο τέμπλο του ναού  του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Η διαφορά του από το υπόλοιπο τέμπλο πιθανότατα  να οφείλεται σε κάποια επισκευή του [11].

Οι δεσποτικές εικόνες του τέμπλου εξαιρετικής τέχνης ανήκουν στην κρητική μεταβυζαντινή εικονογραφία με εκπρόσωπο το Θεόδωρο Πουλάκη[12]. Η εικόνα της Αγίας Παρασκευής φέρει αργυρή επένδυση, όπου απεικονίζονται και σκηνές από το μαρτύριο της Αγίας, και φέρει χρονολογία 1743[13], ενώ η εικόνα της Αγίας Αικατερίνης απεικονίζει την Αγία με τρόπο ώστε να υποδηλώνεται η μόρφωση της Αγίας αλλά και ο μαρτυρικός θάνατός της με τον ακιδοφόρο τροχό και εντυπωσιάζει με την απλότητά της, τη δύναμη της εκφράσεως και τη γοητεία της φόρμας της[14].

Ο Επιτάφιος με το ξυλόγλυπτο κουβούκλιο δυτικής τεχνοτροπίας είναι έργο του «Αναστασίου Ιωάννου του εξ Ιωαννίνων». Είναι ζωγραφισμένος στις δύο όψεις του ξύλου, όπου το σώμα του Χριστού σε «σινδόνα» με τον Ιωσήφ, το Νικόδημο και τη Θεοτόκο, και κατασκευάστηκε το 1741[15].