Η ΄Αννα Γκουτζιαμάνη-Στυλιανάκη γεννήθηκε στη Σιάτιστα. Αποφοίτησε από το Τραμπάντζειο Γυμνάσιο και σπούδασε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης. Έζησε και δίδαξε τα περισσότερα χρόνια στα Δημοτικά σχολεία Σιάτιστας .Τώρα μοιράζει το χρόνο της ανάμεσα στη Θεσσαλονίκη και τη Σιάτιστα που αγαπάει.  Στη στήλη αυτή, με ιδιαίτερη ευαισθησία και γνώση,  μας ταξιδεύει στην παλιά Σιάτιστα, τη Σιάτιστα των αναμνήσεών της.

 

«Δι' ευχών  ημών των Σιατιστινών»

Μπουκέτο με ευχές, αφιερωμένο στους απανταχού Σιατιστινούς και φίλους της Σιάτιστας, με πατριωτικούς χαιρετισμούς.

 

Σιατιστινό ευχολόγιο.

 

          Οι  Ευχές  είναι σημαντικότατο  στοιχείο της κοινωνικής μας ζωής, έκφραση του ψυχικού μας κόσμου , των πόθων μας όσο και της αγωνίας μας να επιτύχουμε ό,τι επιδιώκουμε, να δούμε  και τους άλλους να  πετυχαίνουν ό,τι επιθυμούν.

Δίνονται στα μέλη της οικογένειάς μας, στους συγγενείς  και φίλους μας, στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον μας και πάντα με καλή διάθεση.

Χαρακτηρίζουν κι αυτούς που εύχονται  κι αυτούς που αντεύχονται, καθώς εξωτερικεύουν πολλά από τα στοιχεία του χαρακτήρα μας.

Τις χρειαζόμαστε  σε κάθε  ξεκίνημα,   σε κάθε προσπάθειά μας.

Ενώνονται με την ελπίδα μας, μας θωρακίζουν απέναντι στα προβλήματα που θα συναντήσουμε  στην προσπάθειά μας να φτάσουμε στο στόχο μας, στο ποθούμενο.

Μας ενθουσιάζουν καθώς προσφέρονται  αυθόρμητα, με λόγια της καθημερινότητας γεμάτα τρυφερότητα, καλοσύνη και αισιοδοξία.

 

Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά τα συναντούμε, όπως είναι φυσικό,  στις ευχές που διατυπώνουν οι δικοί μας άνθρωποι και στο χρώμα  της δικής μας ντοπιολαλιάς. Τις καταγράφουμε με σεβασμό,  γιατί θεωρούμε πως είναι πλούτος  πολιτιστικής κληρονομιάς ανεξάντλητος. Είναι  κι αυτές κομμάτι από  τις ρίζες μας, που μας δένουν με ιδιαίτερα ξεχωριστό τρόπο με αυτόν τον τόπο, με την ιστορία του, με τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμά μας.  Φωτογραφίζουν   την  εποχή τους  και πίσω από τα λόγια τους ξανοίγεται το βιβλίο της ζωής  των προγόνων μας,   που εμείς το διαβάζουμε και  φανταζόμαστε τις χαρές και δυσκολίες της ζωή τους,  κοινωνικά , οικονομικά  και πολιτιστικά δεδομένα μια άλλης εποχής,  και αναρωτιόμαστε πόσο και σε τι άραγε άλλαξαν οι καιροί...

Πριν τις παρουσιάσουμε, θεωρούμε σκόπιμο να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις και για τη φυσιογνωμία των ευχών μας , αλλά και για τον τρόπο της παρουσίασης που επιλέξαμε  και ειδικότερα για τους λόγους που  μας οδήγησαν   σε  αυτή την επιλογή.

 

Α΄ Η φυσιογνωμία τους:

Δεν είναι περίτεχνες στη διατύπωση και ούτε έχουν ποιητικό ρυθμό. Αυτοσχέδιες διατυπώσεις είναι , χωρίς ιδιαίτερη πρωτοτυπία τις περισσότερες φορές, συχνά πληθωρικές στο ευχολόγιο,  ή και λίγο φλύαρες, αλλά πάντα εκφραστικές της χαράς που αισθάνονται οι ευχόμενοι για τη χαρά,  το καλό εκείνου στον οποίο απευθύνουν  τις ευχές ή  εκφραστικές της αγωνίας για τα μελλούμενα να γίνουν. Παρακολουθούν όλες  τις σημαντικές στιγμές της ζωής μας και  πάνε να καλύψουν όλες τις κινήσεις  του ανθρώπου που βγαίνει  στη ζωή (π.χ. οι ευχές για τα νεογέννητα παρακολουθούν   όλες τις φάσεις της ανάπτυξής τους) .

Β΄. Οι Ευχές και τα έθιμά μας.  Για  να   κατανοήσουμε  κάποιες ευχές  μας , πρέπει να ξέρουμε   τι υπάρχει πίσω από αυτές,  ποια κοινωνική εκδήλωση, ποιο έθιμο αποτελεί το υπόβαθρό τους. Θεωρούμε,  λοιπόν αναγκαίο    να κάνουμε  γνωστό  το έθιμο  στο οποίο αναφέρονται οι ευχές.  Μόνο έτσι π.χ. μπορεί να κατανοηθεί η ευχή που δίνουν στο νεογέννητο: να σε αλευρώσουμε.  Το  αλεύρωμα είναι έθιμο γάμου και, όταν το ξέρεις αυτό,  καταλαβαίνεις πως του εύχονται  να ζήσει, να μεγαλώσει να το καμαρώσουν γαμπρό.

 

Γ΄ Σχέση ευχών με  συγκεκριμένες συμβουλές. Κάποτε  οι ευχές συνοδεύονται  από συμβουλές ή οι ίδιες  οι ευχές στη διατύπωση  τους μοιάζουν περισσότερο με συμβουλές  και τότε δεν ξέρεις αν πρέπει να τις κατατάξεις στις ευχές ή να τις χαρακτηρίσεις   «συμβουλές / νουθεσίες» και να τις  αφήσεις κατά μέρος. Ακολουθήσαμε το πρώτο και όχι χωρίς λόγο. Οι ευχές αναφέρονται  στο ποθούμενο, αλλά  όλοι το  ξέρουμε   πως για να γίνει η ευχή πραγματικότητα,   πρέπει κι ο άνθρωπος να βοηθήσει. Γι' αυτό εκείνος που, ως μεγαλύτερος, εύχεται αισθάνεται την ανάγκη να  προσθέσει,  για ενίσχυση,  και τις συμβουλές,   οι οποίες, βέβαια, έχουν ρόλο συμπληρωματικό, αλλά ταυτόχρονα για μας  και ουσιαστικό.   Λένε όσα η ευχή από μόνη της δεν μπορεί να πει.

Επιπλέον,  ευχές και νουθεσίες μαζί σκιαγραφούν το χαρακτήρα μας  και στις συμβουλές ιδιαίτερα   μπορείς να δεις  τις αξίες ζωής που  πρέσβευαν  οι άνθρωποι,  την αγωγή που έδιναν οι γονείς στα παιδιά τους, τις  αντιλήψεις μιας εποχής για πολλά πράγματα.

          Αξίζει κανείς να σταματήσει στο λόγο τους, τη διατύπωσή τους,  που έχει την παραστατικότητα και τη σοφία του λαϊκού λόγου. Κάποτε είναι  λόγος επιγραμματικός, λόγος   μεταφορικός και η λαϊκή σοφία σ' αυτόν παρουσιάζεται σε όλο το μεγαλείο της. Με  συντομία  και μεταφορικά, αλληγορικά συμβουλεύει  η μάνα το γιο της (έμμεσα εύχεται)  για την  επιλογή νύφης:  «Πρώτα 'ν ούβια και ύστερα του πανί», που σημαίνει      ότι   το πρώτο ζητούμενο  είναι η «ποιότητα, η προέλευση»  της μέλλουσας νύφης. Εδώ   και η μεταφορά/ το δάνειο από τη γλώσσα και την πρακτική της αγοράς  είναι ό,τι εκφραστικότερο. Η αγορά λέει : «εγώ στραβώνω και πουλώ, εσύ βλέπε κι αγόραζε».  Και η μάνα το ίδιο περίπου λέει με την υπόδειξη : «άνοιξι τα μάτια σ'».

Όλα τα παραπάνω με ώθησαν στην απόφαση μαζί με τις ευχές να παραθέσω και τις συμβουλές, γιατί μιλούν πολύ περισσότερο για τον άνθρωπο. 

 

          Πολλές από τις ευχές που καταγράφουμε  δεν ακούγονται σήμερα, γιατί δεν έχουν αντίκρισμα,   άλλαξαν τα δεδομένα που τις προκάλεσαν. ΄Αλλες    ευχές πήραν τη θέση τους,  ανάλογες προς  τις καινούριες  ανάγκες , τις επιδιώξεις και τις γενικότερες  συνθήκες της ζωής μας. Μια  όμως ευχή δεν  άλλαξε και δεν  μπορεί να αλλάξει και είναι διαχρονική και η πιο χαρακτηριστική  ίσως ευχή του τόπου μας,  είναι και η μητέρα των ευχών, η ευχή που καλύπτει τα πάντα: «Κατά τον πόθο σας».

 

          Τελειώνοντας, σας προσκαλώ να απολαύσετε μαζί μας τις σιατιστινές ευχές και με την ευκαιρία απευθύνομαι στον καθένα Σιατιστινό  και τον παρακαλώ να συμβάλει  στην καταγραφή , διάσωση γιατί όχι και διάδοση των ευχών μας, που μας χαρακτηρίζουν .

Είναι κατάθεση πολιτιστικής κληρονομιάς, έτσι ώστε οι παλιοί να θυμούνται και οι νέοι να διδάσκονται.

  Με ευχαριστίες για τη βοήθεια που θα προσφέρετε στο έργο της καταγραφής και .... «Κατά τον πόθο σας».

 

                                      ΄ Αννα Γκουτζιαμάνη -  Στυλιανάκη       

 

 

 

ΜΕΡΟΣ Α΄

«Ευχές δια βίου»

1. Στην έγκυο γυναίκα[1]:

  • Καλή λιυτσιριά.  

  • Να 'χεις κι ιιο.

  • Να 'ρθ  μι του καλό.

  • Να ιιννηθεί μι τα σούμια  τ'  (να γεννηθεί  αρτιμελές), να 'νι κι γραμμένου.

  • Ας είνι κι κουρίτσι [2], μόνι να 'ρθ μι του καλό.

  • Ου Αϊ - Λιυτσιέρς, ου Ιλιυτσιρουτσής, να 'νι κουντά  σ'.

2. Κατά τον τοκετό:

 

α΄. στη λεχώνα εύχονται:

  • Καλιές σαράντα κι σ' ισένα κι στου πιδί.

β΄. στους γονείς του μωρού:

  • Τσυχιρό, να σας ζησει .

  • Να φερ  κι άλλα αδέρφια.

  • Να ζουν οι γουνήδις τ' , να του καλουτρανιέψν.

  • Ου Αϊ-Στυλιανός να του προυστατεύ .

  • Να παρ τα χούια σας τα καλά. 

Αν η μάνα είχε κορίτσια γεννημένα στη σειρά και αποχτούσε και το αγόρι,  της εύχονταν:

  • Να σ' ζησει  κι του πιδί.(=αγόρι) σ' άξιζιν.

  • Δε θα σ' ξιφουρτώσει, αλλά καλουσόρσιν κι ου διάδουχους.

.γ΄. Στις γιαγιάδες και τους παππούδες:

  • Καλουσόρσιν κι τ'αμψίδ (=εγγόνι).

  • Να ιδείς κι δισέγγουνα,

  • Να ιιμώσει [3]του σπιτσι σας μι αμψίδια.

3. Στα «Κουλιουμπίσια», (κουλιουμπίζω= βαπτίζω) που ήταν το πρώτο μπάνιο του νεογέννητου και  πραγματοποιούνταν  την τρίτη μέρα μετά τον τοκετό:

Η μπάμπου (= η μαμή)  ευχόταν στη λεχώνα:

  • Να ζήεις, ιιρή να 'σι κι τ' χρον να μας καμς δίδμα.

Η λεχώνα αντευχόταν:

  • Κι συ να ζας, να μας ξιλιυτσιρώντς μι του καλό.

 

Το  βράδυ της ίδιας μέρας πίστευαν  πως έρχονταν οι μοίρες «να μοιράνουν το παιδί», να γράψουν το ριζικό του. Γι' αυτό έβαζαν  κάτω από το προσκεφάλι του κάποιο χρυσό νόμισμα (φλουρί), για να γίνει προκομμένο και καλοστεκούμενο ή ένα βιβλίο, για να μάθει γράμματα και του έδιναν τις ευχές:

  • Να σι καλουμοιράν οι μοίρις.

  • Να 'χεις καλό ριζικό.

  • Να 'σι τσυχιρός.

  • Να ιεντς προυκουμμένους, καλουστικούμινους, να μαθς κι γράμματα.              

 

4. Στα Βαφτίσια εύχονταν:

Στους γονείς

  • Τσυχιρό  κι τ' όνουμα .

  • Να ζησει καλουφουτσισμένου κι να ιενει καλός πουλίτς σην κοινουνία.

 

Αν το νεογένητο ήταν αγόρι, του έδιναν το όνομα του παππού - από τη μεριά του πατέρα-, αν ήταν κορίτσι, το όνομα της γιαγιάς. Αν στην οικογένεια   δε ζούσαν τα παιδιά, στο νεογέννητο   έδιναν  το όνομα Ζήσης, Ζωή, Στέργιος ή Στεργιάνω, που ήταν όνομα και ευχή μαζί (ευχετικά ονόματα).

Στον  παππού που «αξιώνονταν ν' ακούσει τ' όνομά του» εύχονταν:

  • Να 'σι καλά, να καμαρώντς κι τουν νιότσιρου.

  • Σ' έβαλαν σην κοχη (- σε τίμησαν, σε έβαλαν στην τιμητική θέση, δίπλα στο τζάκι στο χειμωνιάτικο  δωμάτιο).

Στο νουνό:

  • Πάντα άξιους.

  • Να σ' ζησει του κουμπαρούλι σ' .

  • Να ζήεις κι  ισύ  να  του στιφανώεις (αν ήταν αγόρι)

  • Να τα καμς σαράντα (τα κουμπαρούλια).

 

5. Όταν το παιδί έβγαζε το πρώτο νεογιλό δόντι, του εύχονταν:

  • Να βγαλτς κι παππούς ή γιαγιά  (δόντια).

Στο κορίτσι ιδιαίτερα εύχονταν:

  • Να  βγαλτς δόντια καλά.  Να μη ιεντς στραβουδόντου κι άσχημη κι δε σ' έχουμι ιια παντρά.

Στο μωρό φορούσαν κάποιο καινούργιο ρούχο για το καλό και για να γιορτάσουν το ευχάριστο  γεγονός στη ζωή του παιδιού ακολουθούσε γλυκό κέρασμα.

Όταν πάλι άλλαζαν τα νεογιλά δόντια  για να φυτρώσουν τα μόνιμα, πετούσαν το νεογιλό δόντι στα κεραμίδια κι έλεγαν κάπως τραγουδιστά:

Να  κουρούνα κόκκαλου κι δώσι  μ' σιδιρένιου(= δυνατό και γερό  δόντι).

 

6. Στην πρώτη επίσκεψη του νεογέννητου  σε συγγενικό σπίτι του έδιναν μια φέτα ψωμί με ζάχαρι κι ένα αυγό, το αλεύρωναν (= του έβαζαν στα μάγουλα αλεύρι ) και του εύχονταν:

  • Να 'σι χουρτάτους, γλυκός κι χαρούμινους.

  • Να ρθς κι γαμπρός να σι αλιυρώσουμι.

 

7. Όταν έκανε τα πρώτα  του βήματα κυλούσαν το κόσκινο  και εύχονταν:

  • Όπους γκυλάει του κόσκινου να 'νι κι οι δρομ  στση ζουή σ'  εύκουλοι.

  • Να μη βρισκεις ιμπόδιου πουθινά.

  • Καλιές στράτσις.

Σε άλλα σπίτια έδιναν τις ευχές κυλώντας  στο πάτωμα ένα αυγό βρασμένο. Ακολουθούσε πάλι γλυκό κέρασμα.

 

8. Στο μαθητούδι (το σχολιαρόπαιδο).

Την πρώτη μέρα που το ξεπροβοδούσε η μάνα του για το σχολείο τού έριχνε ζάχαρη στα χέρια  για το καλό, έκανε το σημείο του σταυρού στο μέτωπό του με το χέρι της και του ευχόταν:

  • Ώρα σ' καλή. Καλά γράμματα.

  • Καλή φωτσιση να 'χεις.

  • Να μαθς γράμματα. Ν' ανοίξεις τα μάτια σ'. Να μη απουμείντς γκαβός (=τυφλός ,μεταφορικά : αγράμματος) όπους  ιμείς.

  • Να ιεντς χρήσιμους άνθρουπους.

Κι ακολουθούσαν οι  συμβουλές:

  • Ν' ακούς του δάσκαλου κι τσηδασκάλα σ'.

  • Να μη μαλώντς μι τα ξένα  τα πιδιά.

 

9. Στον ελεύθερο  (ανύπαντρο) νέο:

  • Καλή τσυχη, μ  ένα καλό κουρίτσι.

Και ακολουθούσαν  οι συμβουλές:

  • Να μη σι πλανιέψν.

  • Να πάρουμι κουρίτσι  απού  σπιτσι.

  • Να  'νι πιδιμένου, να καταπιάνιτσι μι όλις τς δλειες. Να ζυμωνει, να καίει του φούρνου, να φκιανει πίτα, να κουβαλνάει νιρό απ' τα Τσιουσμέδια,  να τσιμάει τς τρανύτσιρ.

  • Γλώσσα να 'χει κι λαλιά να μη βγανει ή

  • Να  'χει κουντσή τσηγλώσσα τς.

  • Πρώτα να κοιτάξουμε  'ν  ούβια κι ύστσιρα να πάρουμι του πανί.

  • ΄Ανοιξι τα μάτσια σ'.

 

10. Στο κορίτσι της παντρειάς:

  • Καλό τσυχιρό, μ' ένα καλό παλικάρ.

  • Να παρς άντρα π' να μη σι αφήνει να κοιμάσι του βραδ.

  • Να 'νι  δουλιυτάρς. Να 'νι κουβαλτσιστής.

  • Να μην εχει κακά χούια.

 

Και για να πιάσουν οι ευχές  ακολουθούσαν κατάλληλες συμβουλές και νουθεσίες:

  • Να  τουν τσιμας τουν άντρα σ', ιια να σι τσιμάει  κι αυτός.

  • Να ζήσιτσι μουνιασμένα.

  • Να 'χεις καλά φιρσίματα.

  • Να τσιμήεις  τουν πιθιρό σ' , 'ν πιθιρά σ' , τα κουνιάδια  σ'  κι όλου του σόι.

  • Να καμς υπουμουνή. Γκαβό ματσι, κφο φτσι, (τυφλό μάτι, κουφό αυτί).

  • Να σκιπάειζς τουν πάππου κι τση μπάμπου του βραδ. Να τς λιες καληνύχτα, καλό ξημέρουμα κι ύστσιρα να κοιμάσι ισύ.

  • Τση χαραή να τς λιες πρώτα αλημέρα, χρόνια πουλλά , αν ίνι ιιουρτσή˙καλά σχαρίκια  απ' τα ξινιτσιμένα!" κι ύστσιρα να τς φκιαντς τουν καφέ, μουνάτουν ή κθαρίσιουν, οσι βρίσκιτσι.

  • Να πηριτάς  όλη τση φαμπλιά σ'.

  • Στου σπιτσι σ' να 'σι πρώτα δούλα κι ύστσιρα κυρά

 

11. Στoν  αρραβώνα:

  • ΄Αιντζι χαϊρλίθκα. Καλά στέφανα. Κι στ' άλλα τα πιδιά σας.

  • Ν' ανοίξν οι τσύχις κι στ' ανύπαντρα.

  • Κατά τουν πόθου σας.

Στην πεθερά εύχονταν: 

  •  Ώρα σ' καλή κι η αρραβώνα, να χαίρισι κι τση  νυφη. Πήρις καλό κουρίτσι !

Στη συμπεθέρα  παρομοίως:

  • Ώρα σ' καλή κι η αρραβώνα, να χαίρισι κι του γαμπρό.

  • Πήρις πιδί  σκληκι τς  ιής (=εργατικός).

 

Στα επίσημα του αρραβώνα  η μάνα της νύφης και οι μεγαλύτερες θείες έρχονταν στην πόρτα του καλού οντά και, για να τιμήσουν την πεθερά και τις συγγένισσές της, τους απηύθυναν τα εξής:

  • Καλουσουρίστσι. Να μας ζησν, συμπιθιρά. Να χαρείς κι στα υπίλοιπα.

  • Κι ισείς  κατά τουν πόθου σας.

Με την ευχή αυτή  εύχονταν και αντεύχονταν  και όλο το συμπεθεριακό  αυτή τη μέρα.

 

12. Στη «Χαρά» (το γάμο)

Την εβδομάδα πριν από το γάμο και από την Κυριακή που έστελναν τα «μαζιά» εύχονταν στους μελλόνυμφους:

  • Καλά στέφανα

Στην προίκα έριχναν κουφέτα, χρήματα και ρύζι  κι εύχονταν:

  • Να ριζώσιτσι.

Όταν ξεπροβοδούσαν την προίκα για το σπίτι  του γαμπρού η μάνα της νύφης έριχνε στην εξώπορτα  με ένα κανάτι κρασί και ψωμί για το καλό και ευχόταν στην κόρη της:

  • Καλουφουρημένα όλα.

  • Να τ' αβγατσίσιτσι.

  • Λίγα  απ' τσ' ιμένα, πουλλά απ' τουν Θο.

Την ημέρα του γάμου πάλι για το καλό  κατευόδιο  και πριν η νύφη δρασκελίσει το κατώφλι της  αυλόπορτας του σπιτιού της  η μάνα της με ένα κανάτι έριχνε κρασί και ψωμί και της ευχόταν: 

  •  Ώρα σ' καλή. Καλή στσιρέουση .

Την ώρα του μυστηρίου, στο «Ησαΐα χόρευε», οι καλεσμένοι έριχναν στο ζευγάρι  ρύζι και κουφέτα  και εύχονταν:

  • Καλή στσιρέουση˙  να ριζώσιτσι.

Στο τέλος χαιρετούσαν τα στέφανα και τους εύχονταν:

  • Στσιριουμένα.

  • Να ζήσιτσι, να ιυτυχήσιτσι κι μι έναν ιιο.

  • Βίον ανθόσπαρτουν.

  • Τα καλά του Αβραάμ κι του Ισαάκ κι τσιέλη αγαθά.

  • Ουμόνοια κι αγάπ να 'χιτσι.

  • Να ζήσιτσι, να ιιράσιτσι, ν' σπρουμαλλιάσιτσι.

 

Οι γονείς των νεόνυμφων δέχονταν ανάλογες ευχές από τους προσκεκλημένους, που τίμησαν «τη χαρά» των παιδιών τους και αντεύχονταν :

  • Ιυχαριστούμι κι στ'  αρχουντόπλα  σας.( και εις τα αρχοντόπουλά σας) ή Κι στα πιδιά σας.

  • Οσι αγαπάτσι.

Στο Νουνό, που τον έλεγαν αλληγορικά και «Κούτσουρου», εύχονταν:

  • Πάντα άξιους.

  • Να ζουν κι οι νουνοι κι οι κουμπάρ.

 

Στα Πιστρόφια και στα Ιμίσια εύχονταν στα νιόπαντρα:

  • Να ζήσιτσι σαν τα ψηλα  τα βνά.

  • Να ιιμώσιτσι του σπιτσι σας απού πιδιά .

 

13. Στο  παλικάρι που έφευγε συνήθως για πρώτη φορά από το πατρικό του σπίτι να υπηρετήσει τη θητεία του στο στρατό  έστελναν γλυκά, τον φιλοδώριζαν και τον ξεπροβοδούσαν όλοι ως τον ΄Αγιο Νικάνορα με την τοπική μας μουσική (τα όργανα) και του έδιναν τις ευχές:

  •  Ώρα σ' καλή. Η Παναγιά μαζί σ'.

  • Να  πηριτήεις  'ν Πατρίδα μι του καλό.

  • Να μη σκιάζισι.

  • Φτσιρά στα πουδάρια σ'.

Και η μάνα του συμπλήρωνε:

  • ΄Αϊντζι, ιιέμ, άϊντζι, θα γκυλιτστεί  ου κιρός.

  • Μη στιναχουριέσι. Δεν είσι ούτσι ου πρώτους ούτσι ου τσιλιυτσιαίους.

  • Στέλνι μας κι καμιά αράδα γράμμα, όταν  αδειάειζς.

  • Να μη μας αστουχήεις.

  • Να 'ρθς μι του καλό κι καλός πουλίτς.

  • Κι όταν ερθς μι του καλό, θα σι  παντρέψουμι ιια να ιεντς νοικοκύρς.

  • Ιμείς θ' ανάβουμι  τα καντήλια στουν Αϊιωρχη (Αϊ-Γιώργη) , να σι φλαχει απού κάθι κακό .

Γυρνώντας η μάνα στο σπίτι έκοβε χορτάρι από το δρόμο, το έπαιρνε μαζί της και παρακαλούσε την Παναγία, ώσπου να στεγνώσει αυτό το χορτάρι να γυρίσει το παιδί της από  φαντάρος και να 'ναι και γερός. Πολλές φορές συνέβαινε να τον περιμένουν μάνα , αδερφές και αρραβωνιαστικιά πολύ καιρό, καθώς η Πατρίδα μας εμπλεκόταν σε πόλεμο.

14. Στο νέο  που ξενιτευόταν

Α) (ως οικονομικός μετανάστης):

  • Να πας στου καλό. Καλό σ' ταξίδ.

  • Να προυκόψεις, να καζαντσίεις. 

  • Εχεις αδιρφές να παντρέψεις. Να σφυξεις τα λιφτά σ'.

  • Μακριά από τς π.... κι τς παρδαλιές....

  • Να φλάιισι , να μη σι πλανιέψν κι ιγώ σι καρτσιρώ κι χύνου πκρα  κι μαύρα  δάκρα.

  • Να 'ρθς, να παρς θκο μας κουρίτσι.

  • Παπούτσι απού τουν τόπου σ' κι ας εινι κι μπαλουμένου.

  • Να σ' αξιώσει ου θος να ιεντς «μέγας κι πουλύς».

 

Β) Ανάλογες ευχές έδιναν  και στους εμπόρους και κυρατζήδες  παλιότερα, όταν έφευγαν  για μακρινές και δύσκολες χώρες της Ευρώπης και της Ανατολής.

  • Καλά, να πάτσι, καλά να' ρθτσι (=να έρθετε).

  • Αναπουδιά να μη σας τσυχει.

  • Κλέφτσις να μη σας πατήσν στου δρόμου.

  • Να  ιυρίσιτσι καζαντσισμένοι.

  • Ν' ασιμώσιτσι  'ν Παναγία στου Τσιαρούσινου.

Κι αυτοί απαντούσαν:

  • Πάλι καλιές αντάμουσις, καλώς ν' ανταμωθούμι.

 

15. Στην αρχή κάποιας εργασίας:

  • Χαϊρλίθκις οι δλειες σας.

  • Καλόν φτούρου.

  • Όλοι να δλιευν, ισάς  να φτουράει.

  • Να σταθήτσι ιιροί ως του τσιέλους.

Όταν μια νέα ή ένας νέος καταπιανόταν  για  πρώτη φορά  με κάποια εργασία, τους άλειφαν τα χέρια με μέλι για την καλή αρχή και τους εύχονταν:

  • Να μοιάεις  'ν ιργατσική τση μέλισσα.

  • Να 'χεις  τρανό μιράκι στση δλεια σ'.

  • Να 'σι σβέλτους όσου είνι   μέρα,  ιιατσί τς νύχτας τση  δλεια νη γλιεπει η μέρα κι ιιλάει.

  • Χώμα να πιαντς, μάλαμα να ιένιτσι.

  • Πέτρα να κρους, μάλαμα να ιένιτσι.

 

16. Στο νοικοκύρη καινούργιου σπιτιού:

  • Καλουρίζικου.

  • Να  ζήσιτσι να του χαρείτσι Ιιροί να 'στσι να του ιιμώσιτσι μι πιδιά. Να σας ερθν όλα δέξα.

 

Όταν άνοιγαν τα θεμέλια, διάβαζαν αγιασμό με τον παπά της ενορίας, γέμιζαν με αυτόν 4 μπουκαλάκια, τα τοποθετούαν στις 4 γωνιές του σπιτιού. Έσφαζαν έναν κόκορα και το αίμα του έτρεχε στα θεμέλια, τον μαγείρευαν και φίλευαν τους μαστόρους. Έφερναν οι συγγενείς γλυκά και όλοι έριχναν χρήματα στα θεμέλια, φιλοδώρημα για τους τεχνίτες και τους εύχονταν:

  • καλόν φτούρου και  να σταθείτσι ιιροί ως του τσιέλους, να βάλιτσι κι του καπέλου (τη σκεπή).

 

Ευχές κατά τα μπαχτσίσια:

Όταν έφταναν,  μετά από πολλούς κόπους, έξοδα και βάσανα στη σκεπή, το γιόρταζαν. Για να ευχαριστήσουν τον πρωτομάστορα και τους μαστόρους έφερναν δώρα (μια πετσέτα, ένα ύφασμα, ένα πουκάμισο κλπ.) και ο πρωτομάστορας τούς ευχαριστούσε με τη σειρά του και ονομαστικά λέγοντας:

  • Όσα λουλούδια του Μαγιού και φύλλα από τα δέντρα, τόσα καλά και αγαθά να σου δώσει ο θεός  ή

  • Να βοηθήσει ο Θεός να πας και στον ΄Αγιο Τάφο ( το έλεγε ο πρωτομάστορας Μιχάλης Σιάσιος )

  7. Στον τεχνίτη για το καινούργιο του   εργαστήρι-χώρο εργασίας:

  • Χαϊρλίθκου.

  • Καλιές δλειες.

  • Καλά παρσίματα (=κέρδη).

  • Όλοι να δλιευν, ισιένα να φτουράει.

  • Καλή αρχή κι καλό τσιέλους να 'χεις σ' όλις τς δλειες.

  • Να ζήεις, να μας νοικουκυρεύς.

  • Κι σ' ανώτσιρα.

  • Πρώτα ιειά κι ύστσιρα όλα τ' άλλα.

 

Όταν   τεχνίτης  παρέδιδε στους πελάτες τα καινούργια τους ρούχα ή παπούτσια, τους ευχόταν:

  • Καλό βάστσιγμα. Μι ιειά σ'.

  • Αν ήταν κόρη της παντρειάς, της ευχόταν: να σ' παρ  κι ου γαμπρός.

  • Αν ήταν νέος : Να φουρέεις  κι του γαμπριάτσικου.

  • Στη μάνα : Να ραψεις κι του πιθιριάτσικου.

  • Στον πατέρα: Να χαρείς κι του πιθιριάτσικου σ', ή

  • Κι πιθιρός.

 

18. Στον νέο γιατρό:

  • ΄Αχρακστους να 'σι (=Αχρείαστος να είσαι).

 

19. Στις ονομαστικές γιορτές:

  • Σ' έτση πουλλά.

  • Κι τ' χρον καλόκαρδ (=χαρούμενοι).

  • Να 'νι ανοιχτό του σπιτσι σας.

  • Κι τ' χρόν τ' όνουμά σ'.

  • Να 'στσι ιιροί, να δέχιστσι.

  • Να 'χιτσι κι νυφ, ή γαμπρό ή αμψίδια ή καλά σχαρίκια απ' τς  ξινιτσιμένοι.

  • Να ζησει η φαμπλιά σας κι όλα τα ζουντανά σας..

 

Οι επισκέπτες που καλοπερνούσαν είχαν την απαίτηση ο εορταζόμενος  «να στέκιτσι στου ένα του ποδάρ».

  • «Θα σι ψήσουμι σήμιρα που 'νι η ιιουρτσή σ'»,  του έλεγαν χαριτολογώντας.

  • Φέρι μας κι άλλου κρασί, ιιατσί πήριν τα βάιια (=άρχισε να ξυνίζει).

 

20. Σε αγοραπωλησίες: Συνήθως πουλούσαν γάλα, τυρί, κρασί, ρακή, σιτάρι , μέλι κλπ.

Ο πωλητής ευχόταν:

  • Καλουξουδιμένου.

  • Να πιράστσι καλά του χειμώνα  μ' ολη τση φαμπλιά σας.

  • Να χουρταίν μκροι κι τρανοί.

Και ο αγοραστής απαντούσε:

  • Κι ισύ σι καλή μιρά τουν παρά.

  • Ιειά στα χέρια σ'.

  • Να σας χιλιασν τα πρόβατα κι τα ίιδια.

  • Να  'στσι  ιιροί κι τ' χρόν  να μας πλήσιτσι πάλι.

 

Στους εμπόρους εύχονταν:

  • Καλά παζάρια.

  • Καλά παρσίματα.

  • Να τα καλουπλήσιτσι.

  • Σι καλή μιρά κι οσι αγαπάτσι.

 

21. Στους αμπελουργούς εύχονταν:

Όταν φύτευαν το αμπέλι:

  • Καλή ρίζα.

  • Σην πέτρα να φτρωνει .

Όταν το κλάδευαν:

  • Καλόν κλάδου.

  • Να 'χεις καλό κρασί.

  • Ντίγκα να 'νι τα κουσιόρια σ'.

  • Κούτσουρου κι τινικιέν να τρυγάς.

  • Ιιουμάτα τα βαένια σ'.

Όταν τρυγούσαν

  • Να 'νι καλουξουδιμένου.

  • Να του καλουπλήεις μι διάφουρουν.

  • Καλό έξουδου κι τα πιτσιμέζια κι τα καλούδια σας.

 

22. Στους κτηνοτρόφους:

  • Να σας χιλιασν.

  • Να τα καλουξιχειμάσιτσι.

  • Τα μαντρά σας ιιουμάτα βιο.

 

23. Σε γραμματιζούμενο:

  • Κι σ' ανώτσιρα.

  • Να φανείς άξιους ιια τουν τόπου μας.

24. Σε ευεργέτη.

  • Σ' ιυχαριστούμι ιια ιυγένεια σ'.

  • Να σ' τ' αβγατσιαίνει ου Θος.

  • Να σου 'νι απουυρσμένα

  • Τα καλά να μη σας λειψν.

  • Πάντα άξιους ου μιστός σας.

 

25. Σε φυλακισμένο:

  • Υπουμουνή κι ου Θος βουηθός.

  • Γλήγουρα να βγεις απ' τα σίδηρα.Θα πιράσν και θα τα ξιχάεις.

  • Ου  Αϊ -Λιυτέρς να σι λιυτσιρώσει.

 

26. Σε άρρωστο:

  • Πιραστσικά.

  • Υπουμουνή. Η αρρώστια μπαινει μι του σακί κι βιιαίνει μι του βιλόνι.

  • Ου  Πανταλέημουνας να τ' ανασκιρνάει.

  • Οι Αϊ- Ανάργυροι να σι ιιατρέψν.

 

27.Σε δεινοπαθούντες:

  • Θα να 'ρθν καλύτσιρις μέρις. Κάμτσι υπουμουνή.

  •  Κι τα καλά διχούμινα και τα κακά  διχούμινα. 

  • Βάρτσι του κακό να ιενει χειρότσιρου.

  • Τσι ριχνει ου Θος κι δεν του πινει η ιης. Κατσι έχει ου Θος κι ιια τσ'  ισάς

 

28.Στους ηλικιωμένους:

  • Καλά ιηράματα.

  • Κουντσιές[4]   κι αγλήγουρις (= να μην έχει βαριά και παρατεταμένα γεράματα).


 

[1] Τον καιρό των μανάδων και των γιαγιάδων μας  όταν οι γυναίκες  έμεναν έγκυες, δεν ανακοίνωναν αμέσως το γεγονός. Το κρατούσαν μυστικό, τουλάχιστο ως τη στιγμή που το «άκουγαν», το ένιωθαν στα σπλάχνα τους,  κι έλεγαν όσο αργότερα το διαδώσουν τόσο καλύτερα , κι αυτό γιατί δεν ήταν σίγουρες για το γεγονός. Για να βάλουν φρένο στις βιαστικές και ανυπόμονες έλεγαν πως αν το ανακοίνωναν νωρίς, το μωρό τους θα είναι κλαψιάρικο και κατουρλιάρικο και άσχημο. Σήμερα οι μέλλουσες μητέρες έχουν μαζί τους όλα τα μέσα της επιστήμης και δε χρειάζεται να έχουν τέτοιο περιορισμό.

[2] Αν η μάνα αποχτούσε αγόρι όλοι χαίρονται και καμάρωναν, αν όμως το νεογέννητο ήταν κορίτσι.  συνέβαινε το αντίθετο, όλοι «βαλαντώνουνταν και συύζουνταν».

[3] ιιμώσει : γεμώνω- ιιμώνω- να ιιμώσει

[4] κουντός, κουντσή, κουντό  /   κουντσή-(πληθυντικός  ) κουντσιές, όπως καλή-καλιές 

 

 

Σημείωση:

Η υπογράμμιση   λέξεων  όπως π.χ.  παιρνει δηλώνει τη μονοσυλλαβική  συμπροφορά των υπογραμμισμένων. Η μερική αποσιώπηση του τελικού άτονου φθόγγου "ι", εδώ -ει-,  δηλώνεται με το -ει-  που γράφεται πάνω δεξιά.

Ο συμφωνικός φθόγγος ου" της κοινής νεοελληνικής στο σιατιστινό ιδίωμα αντικαθίσταται από το φωνηεντικό φθόγγο "ι"  μπροστά από το φθόγγο  "ι"( γραφή : η, ι, υ, ει, οι, ) : π.χ. γεια - ιεια,  της γης - τς  ιης.

Στις λέξεις, όπως "για" και "γιος" , με την τροπή του φθόγγου ου"  σε "ι" ακούγεται ένα παρατεταμένο "ι" , που το γράφουμε μ' ένα δεύτερο "ι" μικρότερο κάτω δεξιά από το πρώτο ( για - ιια και γιος - ιιος ).

 

Γράφει η κ. Aννα Γκουτζιαμάνη -Στυλιανάκη

 και επιμελείται φωνολογικά  ο κ. Ελευθέριος Κουφογιάννης.