Πληροφορίες για τη Σιάτιστα από τον Κώδικα της Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης (από το 17° στο 18° αιώνα)

Της Βασιλικής Νεράντζη - Βαρμάζη,

Ομότιμης Καθηγήτριας της Βυζαντινής Ιστορίας του Α.Π.Θ.

Η Σιάτιστα είναι µία από τις λίγες περιοχές της Ελλάδας, που είχε την καλή τύχη να διασώσει ένα εξαιρετικό ντοκουµέντο της περιόδου της Τουρκοκρατίας και µάλιστα αρκετά παλαιό, αφού συγκεκριµένα καλύπτει τους χρόνους από τα τέλη του 17^ου  ως τις αρχές του 18^ου  αιώνα. Μιλούµε για τον κώδικα της Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης, ο οποίος είναι γνωστός και ως κώδικας Ζωσιµά, επειδή η συντριπτική πλειοψηφία των εγγράφων που περιλαµβάνει ανήκει στην εποχή που Μητροπολίτης στην εκκλησιαστική περιφέρεια Σισανίου και Σιατίστης ήταν ο Ζωσιµάς (Ρούσης), δηλαδή από το 1686 ως το 1746. Το πρωτότυπο του κώδικα είναι ένα χειρόγραφο 150 περίπου σελίδων σε µεγάλο µέγεθος, µε διαστάσεις περίπου 40 επί 30 εκατ. (41,5 Χ 28,50). Σώζεται στο αρχείο της οµώνυµης µητρόπολης και έχει εκδοθεί 2 φορές, τη µία από το φιλόλογο Μιχαήλ Καλινδέρη στη σειρά των δημοσιευµάτων της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (Μακεδονική Βιβλιοθήκη αρ.42) και την άλλη από τους πανεπιστημιακούς  Ν. Πανταζόπουλο και Δέσποινα Τσούρκα - Παπαστάθη στη σειρά Δικαιϊκά Μεταβυζαντινά Μνηµεία (αρ. 1). Και οι δυο εκδόσεις είδαν το φως της δηµοσιότητας την ίδια χρονιά, το 1974, και στον ίδιο τόπο, στη Θεσσαλονίκη.

Σύµφωνα µε τους εκδότες το χειρόγραφο του κώδικα σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση. Λείπουν βέβαια λίγες σελίδες ολόκληρες ή σχισµένες ως προς ένα τµήµα τους, αλλά οπωσδήποτε τα περισσότερα έγγραφα που καταγράφονται στον κώδικα είναι αναγνώσιµα και κατανοητά. Ο κώδικας στη σηµερινή µορφή του αρχίζει µε µία σύντοµη εισαγωγή στην οποία ο γραφέας δηλώνει τον τόπο και το χρόνο της κτήσης του: «1694, Ιανουαρίου 24, εν Σιατίστη», επιχαίρει για την απόκτηση του τετραδίου (επείπερ τουτονί ανά χείρας ελάβοµεν ως κρείττονα κτήσιν) και διευκρινίζει ότι στο καινούριο απόκτηµα µεταγράφηκαν και ορισµένες παλαιότερες πράξεις, για να βρίσκονται στο εξής «εις κρείττονα ένδειξιν τε και θέσιν και διαµονήν». Όπως γίνεται λοιπόν φανερό και από τη συνέχεια, τα περιλαµβανόµενα στον κώδικα έγγραφα ξεκινούν από το 1686 και συνεχίζονται µε τακτικούς ρυθµούς ως το 1744, όσο δηλ. ο Ζωσιµάς εξακολουθούσε να αρχιερατεύει στη µητρόπολη της Σιάτιστας και 2 χρόνια πριν από το θάνατό του. Κατά το χρονικό αυτό διάστηµα ο Ζωσιµάς εκλέχτηκε δύο φορές αρχιεπίσκοπος Αχρίδας (1695-1699,1707 και1709), αλλά και κατά τα διαστήµατα αυτά συνέχιζε να ποιµαίνει και τη µητρόπολη Σισανίου-Σιατίστης και να υπογράφει µε πράσινη µελάνη, όπως κατά παράδοση υπέγραφαν οι αρχιεπίσκοποι Αχρίδας, και να χρησιµοποιεί τον τίτλο «πατριάρχης», γιατί σύµφωνα µε τη βυζαντινή παράδοση η θέση των αρχιεπισκόπων Αχρίδας και Κύπρου ήταν πολύ υψηλή στην εκκλησιαστική ιεραρχία και ακολουθούσαν τους πέντε πατριάρχες.

102 έγγραφα λοιπόν καταγράφονται στον κώδικα της Μητροπόλεως Σισανίου-Σιατίστης, όσο ο Ζωσιµάς ήταν µητροπολίτης της περιοχής. Μετά το θάνατό του οι καταγραφές αραιώνουν πάρα πολύ. Για ολόκληρη την περίοδο από το 1746 ως το 1845, για έναν ολόκληρο αιώνα δηλαδή, στον κώδικα υπάρχουν µόνο 14 καταγραφές εγγράφων. Είναι ευνόητο λοιπόν γιατί ο κώδικας έµεινε ως κώδικας Ζωσιµά.

Τα έγγραφα που περιλαµβάνονται στον κώδικα δεν είναι κατά κανόνα πρωτότυπα. Σε αρκετά από αυτά αναφέρεται ρητά ότι πρόκειται για «ίσον», δηλαδή αντίγραφο. Αποτελούν λοιπόν αντίγραφα πράξεων, τα πρωτότυπα των οποίων βρίσκονταν στα χέρια των ενδιαφεροµένων. Η αντιγραφή τους όµως στον κώδικα και η επιβεβαίωσή τους µε την ιδιόχειρη υπογραφή του δεσπότη απέδιδαν κύρος στις αποφάσεις και διηνεκή ασφάλεια των δικαιωµάτων τους. Γι' αυτό οι ενδιαφερόµενοι ήταν πρόθυµοι να πληρώσουν τα πέντε ασηµένια νοµίσµατα στη Μητρόπολη για κάθε καταχώρηση.

Φυσικό είναι σε µια τέτοια µακρόχρονη περίοδο να παρουσιάζονται πολλοί γραφείς. Αυτό γίνεται φανερό από την ορθογραφία ή και τη σύνταξη κάθε κειµένου, αλλά πολύ περισσότερο από το γραφικό χαρακτήρα κάθε αντιγραφέα. Η Δ. Παπαστάθη (µία από τους εκδότες) επισήµανε 23 διαφορετικούς γραφικούς χαρακτήρες, άρα και 23 γραφείς στο σύνολο του κώδικα. Μερικοί από αυτούς είναι προσεκτικοί και ορθογράφοι, άλλοι όµως φαίνονται περισσότερο ακατάστατοι, ανορθόγραφοι και κάνουν αρκετές ασυνταξίες. Πιθανότατα δεν πρόκειται για λάθη αντιγραφής, γιατί οι ίδιοι ή κάποιοι ανάλογοι µε αυτούς έγραφαν και τα πρωτότυπα έγγραφα.

Είναι καιρός όµως να περάσουµε στο είδος και στο περιεχόµενο των εγγράφων που περιλαµβάνονται στον κώδικα που παρουσιάζουν µεγάλη ποικιλία. Πρόκειται για διαθήκες, αποδόσεις λογαριασµών, διανοµή περιουσιών, διορισµό επιτρόπων, διαζύγια, διαλύσεις συντροφιών (ολιγοµελών συνεταιρισµών), πωλητήρια, δωρεές, αποδόσεις χρεών, επιλύσεις κληρονομικών προβλημάτων, αποδόσεις προικών, υιοθεσίες, διαζύγια, ακόμη καταγράφεται και ένα έγγραφο για καθαίρεση ιερέως. Αυτά  για την εποχή Ζωσιμά.

Την επόμενη περίοδο, στα χρόνια των διαδόχων του, το περιεχόμενο των εγγράφων είναι διαφορετικό. Περιλαμβάνονται στο τμήμα αυτό του κώδικα έγγραφα σχετικά με την ιστορική πορεία και το χώρο δικαιοδοσίας της μητρόπολης, καθώς και ζητήματα της κοινότητας Σιάτιστας ή των γειτονικών μοναστηριών και των γειτονικών χωριών. Ακόμη περιλαμβάνεται και μετάφραση στα ελληνικά σουλτανικού διατάγματος, που αφορά τους χριστιανούς υπηκόους του σουλτάνου. Αυτό το τελευταίο είναι του 1838, της χρονιάς δηλ. που αρχίζουν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία οι πρώτες προσπάθειες για το τανζιμάτ, την αναδιοργάνωση και τον εκσυγχρονισμό του κράτους. Θα σταθώ κυρίως στα έγγραφα της πρώτης ομάδας, που έχουν καθαρά δικαιοπρακτικό χαρακτήρα Μέσα από αυτά κινείται ένα πλήθος ανθρώπων κι η Σιάτιστα παρουσιάζεται ως μία σωστά οργανωμένη κοινότητα. Στην πόλη λειτουργούσε ένα συμβούλιο, στο οποίο προέδρευε ο μητροπολίτης και συμμετείχαν οι ιερείς και οι λαϊκοί άρχοντες της πόλης, που κατά την περίοδο αυτή παύει να θεωρείται χωρίον (όπως συμβαίνει στους καταλόγους της μονής Ζάμπροβας και στα παλαιότερα έγγραφα του κωδικα Ζωσιμά) και ονομάζεται πολιτεία. Στα περισσότερα από τα έγγραφα διαβάζουμε: «Προκαθημένης της ημών μετριότητος (ή ταπεινότηος) εν τη θεοσώστω πολιτεία Σιατίστης, συνεδριαζομένων και των εντιμοτάτων κληρικών και ευλαβεστάτων ιερέων και εντιμοτάτων αρχόντων ... ». Μπροστά σε όλους αυτούς παρουσιάζονται οι πολίτες και εκθέτουν τα διάφορα προβλήματά τους. Τα μέλη του συμβουλίου ακούν τους ενδιαφερομένους, συμβουλεύουν, λαμβάνουν υπόψη τους  θείους και ιερούς κανόνες, καθώς και παλαιότερες διατάξεις πολιτικού δικαίου και φροντίζουν για την επίλυση των διαφορών με τον καλύτερο τρόπο. Καταγράφεται βέβαια στον κώδικα η τελική απόφαση, πολλές φορές με λεπτομέρειες και όχι η συζήτηση που προηγήθηκε, ενώ επιβεβαιώνονται οι αποφάσεις με την υπογραφή του δεσπότη και συχνά ορισμένων μαρτύρων. Βέβαια τα πρόσωπα που παρουσιάζονται στα δικαιοπρακτικά αυτά έγγραφα είναι κατά κανόνα ευκατάστατοι κάτοικοι της πόλης, αυτοί δηλ. που έχουν ακίνητη περιουσία και χρήματα. Ελάχιστοι από τους φτωχούς και άσημους κατοίκους της Σιάτιστας κάνουν αισθητή την παρουσία τους στον κώδικα, και αυτοί φαίνονται ειδικά σε διαθήκες πλουσίων, οι οποίοι ανάµεσα στα άλλα αφήνουν και κάποια ποσά για τους ανθρώπους που είχαν στη δούλεψή τους. Αναφέρονται επίσης αγωγιάτες, τσοπάνηδες, δουλευτές και δουλεύτρες, αλλά όχι ονοµαστικά. Αντίθετα οι ευκατάστατες οικογένειες εµφανίζονται στα έγγραφα του κώδικα πολύ συχνά µε περισσότερα από ένα µέλη. Ο Μ. Καλινδέρης στην έκδοσή του έκανε µια φιλότιµη προσπάθεια να ταυτίσει άτοµα που ήταν συγγενείς µεταξύ τους και ανήκαν στην ίδια οικογένεια, πράγµα που δεν είναι καθόλου εύκολο, γιατί µερικοί χρησιµοποιούν το πατρώνυµό τους για να προσδιοριστούν και όχι το οικογενειακό τους επίθετο. Παρόλα αυτά διακρίνονται σηµαντικές οικογένειες, όπως η οικογένεια Σφήκα, Ζυγούρη, Κότζη, Σεγκούνα, Νεράντζη κ.ά. Όλοι αυτοί διατηρούσαν σπίτια, αποθήκες, αµπέλια, χωράφια, κήπους, ακόµη και ιδιωτικούς µύλους και µερικές φορές σηµαντικούς αριθµούς ζώων, συνήθως προβάτων. Λιγοστά είναι τα µεγάλα ζώα, αγελάδες, βόδια, άλογα. Ειδικά τα άλογα ήταν πολύ χρήσιµα αλλά και ακριβά. Τα σπίτια έχουν περισσότερα από ένα πατώµατα, κατώγια, αµπάρια και αυλές µε αχυρώνες και πηγάδια. Εσωτερικά είναι πλούσια εξοπλισµένα µε οικιακά σκεύη και αγροτικά εργαλεία. Σε περιπτώσεις διαθηκών και µοιράσµατος περιουσιών όλα αυτά αναφέρονται λεπτοµερειακά. Να ένα τυχαίο παράδειγµα: «και το µερδικόν τους το ασηµικόν, ποτήρι αργυρόν ένα (1), χουλιάρια 3, περούνια 3, κούπα 1 ... µαχαίρι 1 και κουτία χρυσά 4 ... άσπρα λιανά και άλλα λιανά ασηµικά πολλών λογιών, όλα αυτά τα άνωθεν εζύγιασαν δράµια 440. Προσέτι δε τα χαλκώµατα και καλάγι, σιδερικά και άλλα ... καναβέτα χαλκοµατένια (=δοχείο µε χωρίσµατα για την τοποθέτηση φυαλών)1, κεπτζέδες (=κουτάλια µε µακρύ χερούλι) 3, φεγγίταις (=είδος κηροπήγιου) 2, ο ένας µε ζυγόν, σκάρα σιδερένια 1, τηγάνι σιδερένιο 1, σούβλα 1, πυροστιά σιδερένια 1 µεγάλη, χάλκωµα και καλάγι οκάδες 52, κοµµάτια 73, παγούρι καλαΐσιο 1, φανάρι 1, σαµτάνι (=κηροπήγιο) 1, σινί 1, καζάνι µε καπάκι χαλκοµατένιο οκάδες 14 κ.ά. Ακολουθούν τα εργαλεία: τσεκούραις. 2, δικέλιον 1, τσαπί 1, αλογουσίδηρα ζυγαίς (=ζευγάρι) 3, κόσα δια χορτάρι 1, φτιάρι σιδερένιο 1 ... σφυρί 1, ξυλοφάγι 1, σµιλάρι 1, κλαδευτήρι 1, άλυσον σιδερένιον 1, κληδωνιά δια κασέλα 1» κ. ά. πολλά. Σε άλλα έγγραφα αναφέρονται υφάσµατα διάφορων ειδών, κοσµήµατα, όπως σκουλαρίκια, δαχτυλίδια, φλουριά, ακόµη και ο αριθµός των ασηµένιων κουµπιών σε ένα γυναικείο φόρεµα. Πολλά ανάλογα αντικείµενα διασώθηκαν ως τα νεότερα χρόνια και όσοι ασχολήθηκαν µε τα «αρχοντικά» της Σιάτιστας τα γνωρίζουν αυτά πολύ καλύτερα από εµένα.

Η αφθονία και ο πλούτος όλων αυτών των αντικειµένων ωστόσο δεν οφείλεται, τόσο στη γεωργική παραγωγή και στην καλή απόδοση των αµπελιών της περιοχής, όσο στο εµπόριο. Αρκετά µέλη των πλούσιων οικογενειών της Σιάτιστας ασχολούνταν µε το εµπόριο. Μετέφεραν κυρίως κερί, µάλλινα υφάσµατα και άλλα είδη σε µικρότερες ποσότητες από την ιδιαίτερη πατρίδα τους σε κοντινότερες ή µακρινότερες περιοχές. Από τον κώδικα µαθαίνουµε ότι οι Σιατιστινοί έµποροι κινούνταν σε µια ευρύτερη περιοχή που περιλάµβανε τα Γιάννενα, τη Λάρισα, την Καστοριά, την Κλεισούρα, τη Θεσσαλονίκη, τις Σέρρες, την Αδριανούπολη, τη Βραΐλα, την Κωνσταντινούπολη, αλλά η πόλη που µνηµονεύεται περισσότερο στον κώδικα είναι η Βενετία.

Τα προιόντα µεταφέρονταν αρχικά µε καραβάνια ζώων στα παράλια της Αδριατικής, στο Δυρράχιο ή στη Ραγούζα (σηµ. Ντουµπρόβνικ) από εκεί µε καράβια διαβιβάζονταν στη Βενετία που το 17^ο  µε 18^ο αι. ήταν το κέντρο διεθνών εµπορικών συναλλαγών. Η επιχείρηση δεν ήταν καθόλου εύκολη και έκρυβε πολλούς κινδύνους. Για µεγαλύτερη ασφάλεια και σιγουριά οι Σιατιστινοί έµποροι, όπως και πολλοί άλλοι κάτοικοι της Δ. Μακεδονίας σχηµάτιζαν µικρούς συνεταιρισµούς δύο ή τριών προσώπων, συνήθως συγγενών µεταξύ τους, τις συντροφίες και μοιράζονταν µεταξύ τους κινδύνους και κέρδη. Οι καταστροφές δεν έλειπαν, αλλά και τα κέρδη, όταν υπήρχαν, ήταν σηµαντικά. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Θοδωρή Νεράντζη, ενός από τους βασικούς συνεργάτες του µητροπολίτη Ζωσιµά, ο οποίος στη διαθήκη του, που υπογράφει το 1699 στη Σιάτιστα, παραπονιέται ότι δεν αφήνει µεγάλα χρηµατικά ποσά ως κληρονοµιά στο γιο του Ιωάννη, γιατί, όπως δηλώνει ο ίδιος, «εζηµιώθηκα εις τα καράβια και εις τους νταβάδες (δίκες, διεκδικήσεις)». Παρ' όλα αυτά αφήνει στο γιο του ένα αρκετά σημαντικό σερµαγέ (=ποσό), από το οποίο ο Ιωάννης οφείλει να παραχωρήσει ένα ποσό στη δεύτερη γυναίκα του πατέρα του και στα ανίψια του και να κάνει δωρεές για χάρη πάλι του πατέρα του στον Πανάγιο Τάφο, στο Όρος Σινά, στο Άγιον Όρος, «εις τον µακαριότατον Ζωσιµάν», στους ιερείς του «απάνω και κάτω µαχαλά» για σαρανταλείτουργο και ακόµη να ξοδέψει µικρότερα ποσά για φιλανθρωπικούς σκοπούς µέσα στη Σιάτιστα. Ανάλογες προσφορές αναφέρονται και σε άλλα έγγραφα του κώδικα και ειδικότερα οι προσφορές στον Πανάγιο Τάφο, στο Όρος Σινά και στο Άγιον Όρος είναι πολύ συνηθισµένες ως μνηµόσυνο σε σεβάσµιους νεκρούς.

Προσπάθησα να µη δώσω ονόµατα στα νοµίσµατα και στα χρηµατικά ποσά που αναφέρθηκαν ως εδώ. Αυτό, γιατί τα θέµατα αυτά δεν είναι καθόλου ξεκάθαρα και δηµιουργούν πολλά προβλήµατα. Το νομισματικό σύστηµα και οι αντιστοιχίες των νοµισµάτων µεταξύ τους, αλλά και µε τα άλλα ευρωπαϊκά νοµίσµατα της εποχής δεν ήταν ποτέ σταθερές για µεγάλο χρονικό διάστηµα στην Οθωµανική Αυτοκρατορία Το σύστηµα ήταν διµεταλλικό µε νοµίσµατα σε χρυσό και άργυρο, που δεν είχαν σταθερή σχέση µεταξύ τους. Οι υποτιµήσεις ήταν συχνές, ενώ κατά καιρούς κυκλοφορούσαν µέσα στο χώρο της Αυτοκρατορίας και νοµίσµατα άλλων ευρωπαϊκών κρατών ή τουρκικές αποµιµήσεις ευρωπαικών νοµισµάτων.

Τα νοµίσµατα που περισσότερο αναφέρονται στον κώδικα της Σιά- τιστας είναι τα άσπρα και τα ασλάνια ή ασλανία. Πολύ πιο σπάνια αναφέρονται γρόσια και δουκάτα. Τα δουκάτα είναι νόµισµα της Βενετίας που κυκλοφορούσε από το 13^ο  αι., αλλά στη συνέχεια και πολλά άλλα κρατίδια της Ιταλίας έκοψαν νοµίσµατα που τα αποκαλούσαν δουκάτα. Για την Οθωµανική Αυτοκρατορία ήταν ένα ξένο νόµισµα. Τα άσπρα ήταν το πιο συνηθισµένο τουρκικό νόµισµα. Ήταν ασηµένιο και παρόλο που το βάρος και η περιεκτικότητά του σε ασήµι έφθινε µε το πέρασµα των αιώνων, βρισκόταν πάντοτε σε κοινή χρήση. Το ασλάνι ξεκίνησε ως ολλανδικό νόµισµα, ήταν ασηµένιο και παρίστανε στη µια πλευρά του ένα λιοντάρι και είχε µεγάλη διάδοση στην Ευρώπη γύρω στα 1700, όταν το ολλανδικό εµπόριο βρισκόταν στην ακµή του. Οι Οθωµανοί το µιµήθηκαν και έκοψαν ένα αντίστοιχο δικό τους νόµισµα. Γι' αυτό στον κώδικα διαβάζουµε «ασλάνια τουρκικά» (συγκεκριµένα ασλάνια τουρκιάς) 117. Δεν µπορούµε να ξέρουµε όµως αν όλα τα ασλάνια που αναφέρονται στον κώδικα είναι τουρκικής προέλευσης. Το νόµισµα αυτό εγκαταλείφθηκε αργότερα. Τέλος το γρόσι είναι επίσης ασηµένιο νόµισµα µικρότερης αξίας.

Ο κώδικας Ζωσιµά λοιπόν δίνει για τη Σιάτιστα µια εικόνα πλήρως εκχρηµατισµένης οικονοµίας, µε βασικό χαρακτηριστικό τη νοµισµατική πολυµορφία. Τα ποσά που αναφέρονται ξεκινούν από µερικές δεκάδες νοµισµάτων κα φθάνουν τις εκατοντάδες χιλιάδες, Π.χ. ο Θοδωρής Νεράντζης υπολογίζει ότι έδωσε προίκα στις κόρες του, στη µία 165.800 άσπρα και στη µικρότερη άσπρα χιλιάδες εκατόν ογδόντα (180.000).

Από όλα αυτά γίνεται φανερό ότι στο πέρασµα από το 17^ο  προς το 18^ο  αι, οι εύποροι κάτοικοι της «πολιτείας Σιατίστης» ζούσαν µια άνετη, σχεδόν κοσµοπολίτικη ζωή και είχαν αρχίσει να κτίζουν τα θαυµάσια αρχοντικά τους. Παράλληλα είχαν δηµιουργήσει µια ουσιαστική αυτοδιοίκηση, αφού το συµβούλιο του µητροπολίτη µε τους ανώτερους κληρικούς και λαϊκούς άρχοντες λειτουργούσε ως εκκλησιαστικό δικαστήριο που έπαιρνε σηµαντικές αποφάσεις για ιδιωτικά και γενικότερα κοινοτικά ζητήµατα.

Και οι Τούρκοι; Οι Οθωµανοί κατακτητές φυσικά υπήρχαν, αλλά η παρουσία τους φαίνεται µακρινή. Αναφέρεται φυσικά στον κώδικα ο καδής της περιοχής, δηλ. ο τούρκος δικαστής στο αρχείο του οποίου έπρεπε να περάσουν κάποιες από τις αποφάσεις που λαµβάνονταν στο τοπικό συµβούλιο, κυρίως όσες αφορούσαν αλλαγή ιδιοκτησίας. Γίνεται αναφορά επίσης σε ανώτερους Τούρκους αξιωµατούχους, όπως ο µπεϊλέρµπεης, δηλ. ο πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής µιας ευρύτερης περιοχής του οθωµανικού κράτους, αυτός που αργότερα, το 1839, αναφέρεται ως Ρούµελη βαλεσί. Δεν υπάρχει επίσης αµφιβολία ότι οι κάτοικοι της Σιάτιστας πλήρωναν κανονικά τους τακτικούς και έκτακτους φόρους τους στο Οθωµανικό Κράτος: «δια τον µπεγλέρµπεη ασλάνια 5, αρµατολιάτικα ασλάνια 3», σηµειώνεται σε µια απόδοση λογαριασµού που περιλαµβάνεται στον κώδικα. Πέρα από αυτά όµως µόνιµη παρουσία Τούρκων δε φαίνεται να υπήρχε στη Σιάτιστα. Επιβεβαιώνεται δηλ. από τις µαρτυρίες του κώδικα Ζωσιµά αυτό που ακούγαµε από τους παλαιότερους ότι Τούρκοι δε ζούσαν µόνιµα µέσα στην πόλη και ότι η παρουσία τους ήταν εντελώς περαστική. Με τον κώδικα της µητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης ξεκίνησε µια τοπική αυτοοργάνωση και µια εσωτερική αυτοδιοίκηση που συνεχίστηκε και τους επόµενους αιώνες, ως την απελευθέρωση του 1912.  

(Aναδημοσίευση από την εφημερίδα ΕΦΗΜΕΡΙΣ του Μορφωτικού-Πολιτιστικού Συλλόγου Σιάτιστας "Μαρκίδες Πούλιου", φύλλο 315).