Οι Αρχαϊσµοί του γλωσσικού ιδιώµατος της Σιάτιστας

Της Μαριάννας Μαργαρίτη-Ρόγκα,

Καθηγήτριας του Αριστοτέλειου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης

Ιστορική αναδροµή

Στην αρχαία Ελλάδα έως τον 4^ο  αιώνα π.Χ. δεν υπήρχε γλωσσική ενότητα αλλά κάθε πόλη και ευρύτερη περιοχή είχε τη δική της τοπική διάλεκτο.

Διακρίνουμε 4 μεγάλες διαλεκτικές ομάδες: αττική-ιωνική, αιολική, δωρική και αχαϊκή. Ανάμεσα σε αυτές ήταν και η μακεδονική, της οποίας μας έχουν σωθεί λίγα γλωσσικά στοιχεία, από τα οποία προκύπτει συγγένεια με τις δωρικές και αιολικές διαλέκτους. Στα μέσα του 4^ου αι. π.Χ. ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος καθιέρωσε ως επίσημη γλώσσα του κράτους του την αττική διάλεκτο, με αποτέλεσμα η διάλεκτος αυτή να διαδοθεί, να εκτοπίσει τις άλλες διαλέκτους και να επικρατήσει στους αλεξανδρινούς και ρωμαϊκούς χρόνους ως κοινή γλώσσα όλων σχεδόν των Ελλήνων. Κατόπιν, στο μεσαίωνα, η κοινή αυτή γλώσσα άρχισε πάλι να διασπάται σιγά σιγά σε νέες διαλέκτους/ιδιώµατα. Ένα από αυτά είναι και το σημερινό ιδίωμα της Μακεδονίας, όπου ανήκει και το γλωσσικό ιδίωμα της Σιάτιστας.

Βασικά χαρακτηριστικά

Το γλωσσικό ιδίωμα της Σιάτιστας ανήκει σε αυτά που ονομάζονται Βόρεια ιδιώματα και μιλιούνται ή μιλήθηκαν στο μεγαλύτερο τμήμα της ηπειρωτικής Ελλάδας, βορείως του lσθμού ως τα βόρεια νησιά του Αιγαίου. Το βασικό χαρακτηριστικό των ιδιωμάτων αυτών είναι: Η τροπή των άτονων φωνηέντων ε και ο σε ι και ου αντίστοιχα: π.χ. παιδί> πιδί, πονεί > πουνεί και η αποβολή των άτονων ι, ου: πεινώ > πνώ, πουλί> πλί, μουλάρι> μπλαρ, βουνό> βνό, σκυλί> σκλί.

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ιδιώματος αποτελούν:

1. Η τροπή των τ, ντ, σε τς, τζ πριν από ε, ι: τσι, τσέτσοιους, αντζί, αντζίμαχους' εχθρός. Το φαινόμενο, που απαντά ελαφρότερο και στη Γαλατινή, σύμφωνα με τον Τσοπανάκη είναι βλάχικο, το αμφισβητεί όμως ο Καλινδέρης.

2. Η κατάληξη προστακτικής 2^ου πληθυντικού, -σας: ντζίσας, νίψας, ταράξας.

Απαντά στη Δυτική Μακεδονία και σε μέρη της Ηπείρου,

3. Σύνταξη με γενική αντί της αιτιατικής που χρησιμοποιούν τα γειτονικά ιδιώματα σε ρήματα, όπως δίνου, λέου: ζ δίνου (= σου δίνω), θα τ δώσου, να σ πω, μ λέει, ενώ στα γειτονικά ιδιώματα: σι δίνου, θα τουν δώσου, να σι πω, μι λέει. Αυτό σηµαίνει ότι οι φορείς αυτής της σύνταξης ήρθαν στη Σιάτιστα από περιοχή που είχε αυτή τη σύνταξη.

Αρχαϊσµοί

Ερχόµαστε τώρα στους αρχαϊσµούς. Το υλικό που λάβαµε υπόψη προέρχεται από το Λεξικό των Αρχαϊσµών του Ν. Ανδριώτη και από τη µονογραφία Το γλωσσικό ιδίωµα της Ορεινής Πιερίας των Ε. Δουγά - Παπαδοπούλου - Χρ. Τζιτζιλή, που εκδόθηκε το 2006. Σε κατοπινό άρθρο του ο Τζιτζιλής εξετάζει λεπτοµερέστερα το λεξιλόγιο της Ορεινής Πιερίας και διαπιστώνει ότι δυσετυµολόγητες λέξεις . του ιδιώµατος µπορούν να ετυµολογηθούν, αν υποτεθεί ότι διατηρούν στοιχεία της αρχαίας µακεδονικής.

Ως αρχαϊσµούς χαρακτηρίζουµε στοιχεία της αρχαίας και µεσαιωνικής ελληνικής που διατηρήθηκαν στις νεοελληνικές διαλέκτους και είναι άγνωστα στην κοινή ελληνική. Σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για επιβίωση διαλεκτικών στοιχείων που κληροδοτήθηκαν απευθείας από τις τοπικές αρχαίες διαλέκτους στις σηµερινές που τις συνεχίζουν. Οι αρχαϊσµοί είναι κυρίως λεξιλογικοί αλλά και φωνητικοί και µορφολογικοί.

Φωνητικοί αρχαϊσµοί:

1. Διατήρηση αρχαϊκών φωνηέντων: ιδέ (δες), ισιάζου (σιάζω), ουµιλώ (µιλώ), ουµοιάζου (µοιάζω), ουλίγου (λίγο), ουπίς (πίσω).

2. Διατήρηση του τελικού -ν: είπιν, ήφιριν, πόθιν, λέλικαν, χρόνουν (κιρό), «θα σι δανείσου µα να ξέρς, θα σ βάλου κι ψια πιδιµόν» (ποινική ρήτρα).

Κατάληξη -έινους: ξλέινους, µαλαµατέινου, µπακαρέινου, ασµέινου (αντί -ένιος της κοινής νέας ελληνικής και άλλων νεοελληνικών ιδιωµάτων, Π.χ. ασηµένιος).

Μορφολογικοί αρχαϊσµοί

4. Το επίθηµα -ίσκ- που µπαίνει στο σχηµατισµό κυρίως του παρατατικού ρηµάτων σε -αίνω: καταλάβνισκα, µάθνισκα, πέθνισκαν, απόµνισκαν.

Εντοπίσαµε επίσης αρχαισµούς που παραπέµπουν σε αρχαία διάλεκτο (µακεδονική):

Δωρικό α αντί του αττικού η. Το βρίσκουµε στις λέξεις:

Μπλάζου « δωρικό εµπλάσσω = εµπλήσσω, αττικό εµπλήττω). Η λέξη απαντά µε την ίδια σηµασία στην Κύπρο και στα Εφτάνησα.

Μπαχτός. Η λέξη αναφέρεται σε υφαντά µε πυκνή ύφανση, απαντά και στο Βόιο και σε άλλα µέρη της Δυτικής Μακεδονίας. Στα Άγραφα και στο Μοσχόφυτο Τρικάλων επίσης µπαχτό = υφαντό µε πυκνή ύφανση. Σε άλλα νεοελληνικά ιδιώµατα τα υφαντά µε πυκνή ύφανση ονοµάζονται κρουστά. Η λέξη µπαχτός ανάγεται στην αρχαία πακτός, δωρικό τύπο του πηκτός.

Λεξιλογικοί αρχαϊσµοί

Προχωρούµε τώρα στην παράθεση µερικών λεξιλογικών αρχαϊσµών της Σιάτιστας:

Αδουκιούμι (< δοκώ) = θυμούμαι

άλας

αντηριούμι (< μεσαιωνικό εντηρώ = φρουρώ, φυλάγω) = διστάζω

απητσιώρ (<μεσαιωνικό αποτώρα = ήδη, τώρα πια) = πρωτύτερα

αφανιά = ανδρικό γεννητικό όργανο

βιρβιρίζου (<βαρβαρίζω) = σπαράζω από πόνο

γλαφτσήρ (<γλαπτήριον) = σφραγίδα με την οποία σφράγιζαν τη λειτουργιά (στα γειτονικά ιδιώματα χρησιμοποιούν τη λέξη φλαστηρό (<σφραγιστερό).

διάδρουμους (<μεταγενέστ. διάδρομος = δίοδος) = στενόμακρο δοκάρι που χρησιμοποιείται για σύρτης.

κ'ττάρ < κυττάριον, υποκοριστικό του κύτταρος = κυψέλη κηρήθρας) = πηχτό κατακάθι στο βαρέλι του κρασιού.

Κοίτασ’ (<κοιτάζω = ξαπλώνω) = χρόνιο πλάγιασμα αρρώστου, κρεββάτωμα.

κρούου = χτυπώ = μην του κρους , μαρ, του πιδί».

ντώ (<αντώ) = συναντώ, μπλέκω «αϊλί που τουν έντζισιν του καψουκόρτσου! Να μη ντζέις = να μη μπλέξεις».

όρκους (<έλκος) = χάλια «μόφκιασιν όρκους του φουστάν μ», «ίνκαν όρκους τα χέρια μ που τσ φουτσιά».

παραλαλώ (<παραλαλώ) = παραμιλώ

παραουρίτς (<πάρωρος = που δεν είναι στη σωστή ώρα) = δαίμονας του Δωδεκάημερου «παραουρίτσκ; είμιστσι, παράουρα μην κάθιστσι»

πόθιν (< πόθεν) = από πού

πόταπους (<ποδαπός = από ποια χώρα) = τι λογής

ρσόπουλ' (<ερυσίπελας) = ισχυρή φλόγωση του δέρματος,ανεμοπύρωμα

συντρόφ' (<υποκοριστικό του σύντροφος) = εσώβρακο

τφαν' (<τυφώνιον, υποκοριστικό του τυφών) = θύελλα «κρούν τα τφάνια

χάμουργκας (<χαμαί + ορύσσω) = τυφλοπόντικας. Η λέξη απαντά σε πολλά μέρη, με ποικίλους τύπους: χαμώραγας, χαμώραγκας, χάμουργκας

ώ! (<ώ) = κλητικό επιφώνημα «ώ Μήτσιου, ώ Τάτσιου!».

Αυτοί αποτελούν ένα μικρό δείγμα των αρχαϊσμών της Σιάτιστας.

Από άποψη γεωγραφικής κατανομής θα μπορούσαμε να διακρίνουμε 3 κατηγορίες αρχϊσμών:

α) αυτούς που απαντούν µόνο στο ιδίωµα π.χ.

αγερµός (<αγερµός = συγκέντρωση χρηµάτων, συνάθροιση) = συνάθροιση νέων που τραγουδούσαν τα κάλαντα τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά

αφανιά, που προαναφέραµε

β) αυτούς που απαντούν σε κάποιο άλλο ιδίωµα ή διάλεκτο π.χ. σέβασ’ (θηλυκό) = σεβασµός. Απαντά στα Τσακώνικα

πρόσκιρους (<πρόσχερος) = πρόχειρος «δεν έχου πρόσκιρου τώρα να ζ δώσου». Απαντά στην Καλαβρία στη Ν. lταλία

γ) αυτούς που απαντούν σε περισσότερα ιδιώµατα, Π.χ. άλας, βιρβιρίζου, συντρόφ'.

Συµπεράσµατα

1. Από την έως τώρα µελέτη του λεξιλογίου της Σιάτιστας και γενικότερα της Μακεδονίας, διαπιστώνουµε ότι οι αρχαισµοί του σιατιστινού ιδιώµατος και της Μακεδονίας είναι πολύ περισσότεροι από όσους υπολόγισε παλαιότερα ο Ν. Ανδριώτης (καταγράφει 46 για τη Σιάτιστα και 409 συνολικά για τη Μακεδονία).

2. Αν και οι αρχαϊσµοί καλύπτουν ευρεία κλίµακα σηµασιολογικών κατηγοριών, το µεγαλύτερο µέρος τους ανήκει στο τµήµα του λεξιλογίου που συνδέεται µε κοινωνικές και επαγγελµατικές δραστηριότητες που έχουν ατονήσει, έτσι ώστε πολλοί από αυτούς να αποτελούν σήµερα µέρος του παθητικού λεξιλογίου ακόµη και των πιο ηλικιωµένων οµιλητών. Το γεγονός αυτό µας επιτρέπει να προβλέψουµε µε βεβαιότητα πιο γρήγορους ρυθµούς εξαφάνισης για το τµήµα αυτό του λεξιλογίου.

3. Παρόλο που, µε βάση ορισµένα χαρακτηριστικά, όπως η σύνταξη µε γενική, συνάγεται ότι ένα µέρος του πληθυσµού ήρθαν στη Σιάτιστα από αλλού, πρέπει να θεωρήσουµε ότι αυτοί ενσωµατώθηκαν σε προϋπάρχοντα πληθυσµό µε µακεδονική υποδοµή, δηλ. µε λεξιλόγιο σε µεγάλο ποσοστό κοινό στα µακεδονικά ιδιώµατα.

4. Διαπιστώνουµε διατήρηση και αρχαιοµακεδονικών χαρακτηριστικών (α στο µπλάζου και µπαχτά).

5. Οι νεοελληνικές διάλεκτοι µπορούν να φωτίσουν, να δώσουν γλωσσικά στοιχεία των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων.

Τελειώνοντας σηµειώνουµε ότι η µελέτη των αρχαϊσµών του σιατιστινού ιδιώµατος θα συνεχιστεί και πιστεύουµε ότι θα εντοπίσουµε πολύ περισσότερους στο µέλλον.

(Aναδημοσίευση από την εφημερίδα ΕΦΗΜΕΡΙΣ του Μορφωτικού-Πολιτιστικού Συλλόγου Σιάτιστας "Μαρκίδες Πούλιου", φύλλο 316).