Ο αρχιτέκτονας του Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου Σιάτιστας

Αριστοτέλης Ζάχος

 

 

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από τη διάλεξη της κ. Καλλιόπης Μπόντα - Ντουμανάκη με θέμα "Η οικογένεια του Αθανασίου Ζάχου δασκάλου της Αστικής Σχολής Χώρας". Η διάλεξη διοργανώθηκε από το  1ο Δημοτικό Σχολείο Σιάτιστας την  Κυριακή, 14/10/2012   στα πλαίσια του εορτασμου των 100 χρόνων  λειτουργίας του Σχολείου.  ( Ολόκληρη η εκδήλωση εδώ).

.

.............................................................

 

Ο Αριστοτέλης Ζάχος

 

είναι αυτός που, αν και δεν γεννήθηκε στη Σιάτιστα όπως άλλα αδέλφια του, συνέδεσε πιο πολύ το όνομά του με την πόλη της Σιάτιστας.

47. 7 ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ,07-11-1999 - Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα. 1930-1940.

 

Γεννήθηκε στην Καστοριά το 1871, και σπούδασε στην αρχιτεκτονική σχολή του Μονάχου της Στουτγκάρδης και της Καρλσρούης

48. Κατάλογος με μαθήματα που παρακολούθησε ο Αριστοτέλης στην Αρχιτεκτονική Καρλσρούης,

Archiv des Karlsruher Instituts für Technologie.

 

Το 1897, ενώ σπούδαζε στη Στουτγκάρδη, διέκοψε τις σπουδές του, για να πολεμήσει ως εθελοντής στον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Έλαβε μέρος στη μάχη του Δομοκού.

49. Σκηνή από τον πόλεμο του 1897. Διαδίκτυο http://www.diki.gr/museum/EL/city/chronos.asp?year=1897A

 

Ενώ σπούδαζε στην Καρλσρούη, ο καθηγητής του Durm, διέκρινε το ταλέντο του και τον προσέλαβε ως βοηθό του στην Κρατική Υπηρεσία Δημόσιων Έργων του Δουκάτου του Μπάντεν.

 

Μαζί με τον Durm μελέτησαν σημαντικά δημόσια κτίρια της Βάδης, όπως την περίφημη Βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης (1897/1900-1905) και το Γυμνάσιο του Freiburg (1900-1907), τα δικαστήρια του Μπάντεν.

51. Η βιβλιοθήκη της Heidelberg και γυμνάσιο Freiburg, (Josef Durm 1837 – 1919 Eine Einführungi n das architektonische Werk Ulrike Grammbitter tuduv-Studien ).

Το Δεκέμβριο του 1905 βρίσκεται στην Αθήνα. (Την  πληροφορία μας έδωσε η κ. Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ)

Ενώ το 1906 συνοδεύει το δάσκαλό του J.Durm, που ήρθε στην Ελλάδα για να μελετήσει τα αρχιτεκτονικά ευρήματα των τελευταίων ανασκαφών. «…Εν τέλει σας αναφέρω μετά χαράς, ότι βοηθό και συνοδό στο ταξίδι και τις μελέτες μου, έχω έναν συμπολίτη σας, το νεαρό από τη Μακεδονία αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο. Αυτός μου παρέχει πολύ πολύτιμη συνδρομή στη σχεδίαση των αρχαίων μνημείων, έργο στο οποίο είναι αληθινός καλλιτέχνης…»

53. Η φωτογραφία από το περιοδικό Ζυγός, τεύχος 25, 1977.

 

Έκτοτε παραμένει στην Ελλάδα.Γυρίζει όλη την ύπαιθρο με κάθε μέσο και μας δίνει ένα πλούσιο αρχιτεκτονικό, φωτογραφικό, συλλεκτικό και κοινωνικό έργο.

 

Πριν ακόμα γίνει γνωστός ως μεγάλος αρχιτέκτονας, οι Σιατιστινοί τον γνώριζαν και τον αναζητούσαν, για να κάνει τα σχέδια του ναού του Αγίου Δημητρίου, που είχε καεί το 1910.

 

Οι Σιατιστινοί τον αναζητούσαν αρκετό καιρό και αλληλογραφούσαν με συγγενείς του. Ο χαρακτήρας του ήταν τέτοιος, καθυστερούσε. Παράλληλα όμως εκείνο το διάστημα ο αρχιτέκτονας είχε εμπλακεί σε μια περιπέτεια. Είχε συλληφθεί και είχε φυλακιστεί από τους Τούρκους ως κατάσκοπος. Τελικά τα σχέδια έγιναν και ο ναός θεμελιώθηκε το 1912.

56. Οι φωτογραφίες των σχεδίων  από το βιβλίο του Α.Δάρδα:  Ο Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Δημητρίου Σιάτιστας, Σιάτιστα 1995.

 

Ο αρχιτέκτονας με αριστοτεχνικό τρόπο συνέθεσε το τέμπλο από κομμάτια τέμπλων άλλων εκκλησιών.

57.

57.Το τέμπλο του Αγίου Δημητρίου Σιάτιστας  σήμερα.
 

Το βασικό κομμάτι του τέμπλου έχει χρονολογία 1778 και το όνομα του Μάστορα που είναι Μανώλης.

58. Την ανάγνωση της επιγραφής του τέμπλου οφείλουμε στον  Δρ. κ. Νικόλαο  Σιώκη, τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά από τη θέση αυτή.
 

Ο ναός εγκαινιάστηκε το 1928, χωρίς τρούλο. Δυστυχώς τα σχέδια του Ζάχου δεν ακολουθήθηκαν ακριβώς και ο καλλιτέχνης πολύ συχνά έλεγε θα το αποκηρύξει από έργο του.

59. Άποψη της Σιάτιστας, με το ναό του Αγίου Δημητρίου χωρίς τρούλο. (Φωτογραφία από το αρχείο Κ.Hasluck. Από την ιστοσελίδα UCL).
 

Δεν κράτησε όμως κακία, όταν τον κάλεσαν οι συμπατριώτες του το 1928 να εκπονήσει σχέδια για το παρεκκλήσι της Παναγίας δέχεται, εκφράζοντας τα παράπονά του, γιατί δεν ακολουθήθηκαν ακριβώς τα σχέδιά του για το ναό. Κάνει δε την αμοιβή του δώρο στο Ναό.

60. Επιστολή του Ζάχου προς τους Επιτρόπους των ναών. (Από το βιβλίο του Α. Δάρδα: Ο Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου Σιάτιστας, Σιάτιστα 1995).
 

Ο Αριστοτέλης στη Σιάτιστα, πέρα από το ναό του Αγίου Δημητρίου δεν γνωρίζουμε να δημιούργησε κάτι άλλο. Ίσως γιατί η Σιάτιστα είχε σπουδαία έργα, που κινδύνευαν και  ο Αριστοτέλης φρόντισε αυτά να τα καταγράψει, να  τα διασώσει και να τα προβάλει .

Στην εφημερίδα ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΗΣ ΣΙΑΤΙΣΤΗΣ, στο φύλλο της 8ης Νοεμβρίου 1936, αναδημοσιεύεται βεβαίωση του Αριστοτέλη Ζάχου με ημερομηνία 25 Απριλίου 1920 και τόπο την Αθήνα, στην οποία ο Αριστοτέλης λέει ότι του κίνησε το ενδιαφέρον το σπίτι του Μιλτιάδη Δουκίδη για το μέγεθος και την αρχοντική διάταξη, καθώς και τον πλούτο των διαμερισμάτων του.

 

.

61. Αρχοντικό Μανούση.
Αργότερα αποκτήθηκε από το Δούκα Τζάτζα, από τον οποίο πέρασε στο γιο του Μιλτιάδη Δουκίδη, δάσκαλο στην Αδριανούπολη, από τον οποίο το αγόρασε το Υπουργείο Πολιτισμού.

 

Το αποτύπωσε με σχέδια και φωτογραφίες, όλα (μέσα-έξω), πόρτες, παράθυρα, πολύχρωμους υαλοπίνακες, φωτιστικές θυρίδες, και λόγω της μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας τα δημοσίευσε σε γερμανικό περιοδικό. Λόγω της μελέτης που έκανε βεβαιώνει ότι είναι ο κυριότερος τύπος αρχιτεκτονικών οικιών της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα.

62. Αρχοντικό Μανούση. (Ζάχος Αριστοτέλης, Ήπειρος, Θεσσαλία, Μακεδονία, Μέσα από τον φακό του Αριστοτέλη Ζάχου: 1915-1931, Μουσείο Μπενάκη 2007).

63.  Zachos Aristoteles, Altere Vohnbauten auf griechischem Boden, Architektur in Frankreich, Le Corbusier-Saugnier, Wasmuths Monatshefte fur Baukunst. Jahrgang 1922-23/ H 7-8.
 

Εκτός από το σπίτι του Δουκίδη, ο Ζάχος φωτογράφισε και άλλα σπίτια της Σιάτιστας. Κάποιες φωτογραφίες δημοσιεύτηκαν από τον ίδιο σε διάφορα περιοδικά, ενώ κάποιες άλλες δημοσιεύτηκαν πρόσφατα.

64. Αρχοντικό Α.Αργυριάδη, Westheim Paul, Architektur in Frankreich, Le Corbusier-Saugnier, Wasmuths Monatshefte für Baukunst. Jahrgang 1922-23/ H 3-4.
 

Μελέτησε τους ναούς, τα ξυλόγλυπτα τέμπλα, τα βημόθυρα.

65. Μέρος του τέμπλου του ναού του Αγίου Μηνά, (Ζάχος Αριστοτέλης, Ήπειρος, Θεσσαλία, Μακεδονία, μέσα από τον φακό του Αριστοτέλη Ζάχου: 1915-1931, Μουσείο Μπενάκη 2007).
 

Αναγνώρισε την αξία πολλών έργων τέχνης και φρόντισε να μεταφερθούν σε ασφαλέστερα μέρη.

66. Από την εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.

 

Αντέγραψε κείμενα από μισογκρεμισμένες τοιχογραφίες και χάρη σ΄αυτόν έχουμε πληροφορίες για τους μάστορες.

 

 

67.Φεγγίτης στο Αρχοντικό Πούλκως.
 

Από τις φωτογραφίες του Ζάχου αντιλαμβανόμαστε όλη τη ζωή της Σιάτιστας στις αρχές του 20ού αιώνα μέσα και έξω από τα σπίτια.

68. Η Πλατεία Χώρας. (Η φωτογραφία από το αρχείο Αθανασίου Σπύρου).

 

Το ίδιο σημαντική ήταν η προφορά του Ζάχου και σε άλλες πόλεις. Αλλού φωτογράφισε, αλλού δημιούργησε κτίρια, αλλού ανέδειξε αντικείμενα, σκιτσάρισε, σε άλλες πόλεις μελέτησε το σχέδιο πόλεως. Πολλά από τα σχέδια του αυτά έμειναν ανεκτέλεστα.
Χάρη στις επεμβάσεις του Ζάχου, σώθηκαν πολλά ελληνικά μνημεία.

 

Το 1920, μετά από πρόταση του Καραθεοδωρή, ο Ζάχος καλείται από τον Ύπατο Αρμοστή Σμύρνης Στεργιάδη στη Σμύρνη, για να ολοκληρώσει και να επιβλέψει αυτοπροσώπως την κατασκευή του Πανεπιστημιακού κτιρίου. Το υπάρχον κτιριακό συγκρότημα, το οποίο προοριζόταν για άλλη χρήση, αναμόρφωσε ο Ζάχος. απρόσθεσε νέο οίκημα για τον πρύτανη και τους καθηγητές του πανεπιστημίου μέσα στον περίβολο.

69. Πανεπιστήμιο Σμύρνης,  Διαδίκτυο. http://www.delfini1922.gr/mikrasiatika_13.php

 

Το μεγάλο του έργο ήταν η αναδημιουργία της Βασιλικής του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Η εκκλησία είχε καταστραφεί στη μεγάλη πυρκαγιά του 1917.

 

 

 

 

 

70. Ο Γεώργιος Σωτηρίου (δεξιά) και ο Αριστοτέλης Ζάχος (αριστερά) στο εσωτερικό της κατεστραμμένης βασιλικής του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης του μνημείου. Αρχείο Σωτηρίου.

http://www.byzantinemuseum.gr/el/museum/history/

 

Ο Ζάχος είχε προειδοποιήσει τις αρχές ότι το μνημείο κινδύνευε, όμως δεν τον άκουσαν. Μάλιστα είχε κάνει σχέδια του ναού. Έτσι, όταν αργότερα ανέλαβε την αποκατάσταση, γνώριζε πώς ακριβώς ήταν ο ναός πριν καταστραφεί.

71. Το εσωτερικό του Ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης σήμερα.

 

Για το πολύπλευρο έργο του αλλά κυρίως για την αναδημιουργία της Βασιλικής του Αγίου Δημητρίου η Ακαδημία Αθηνών του απένειμε το 1931 το Αριστείο των Γραμμάτων και Τεχνών.

72. Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, 2012.

 

Στήριξε το συγγραφικό ξεκίνημα της μεγάλης λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη και την ενθάρρυνε να μαζέψει από κάθε γωνιά της ελληνικής γης ό,τι πιο όμορφο δημιούργησε ο λαός μας και να ιδρύσει το σύνδεσμο Εργαστηρίων Χειροτεχνίας, που εξελίχθηκε στο σημερινό Ε.Ο.Μ.Μ.Ε.Χ.

(73)

(74)

Στο σπίτι που σχεδίασε ο Ζάχος για την Αγγελική Χατζημιχάλη στην οδό Υπερείδου στεγάζεται σήμερα το "Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης του Δήμου Αθηναίων" και είναι η μόνη ιδιωτική κατοικία έργο του Ζάχου που σώζεται στην Αθήνα.

 

 

 

73.  Η Αγγελική Χατζημιχάλη, η φωτογραφία από το  αρχείο Αθανασίου Σπύρου.

74. Η Οικία Αγγελικής Χατζημιχάλη στην Πλάκα της Αθήνας που σχεδιάστηκε το 1924, όπου στεγάζεται σήμερα το «Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης του Δήμου Αθηναίων», http://el.wikipedia.org.

 

Ο Ζάχος μελέτησε κάθε αντικείμενο του νοικοκυριού, καθώς και τα στρωσίδια του σπιτιού. Συμμετείχε με το ζεύγος Σικελιανού στις Δελφικές γιορτές το 1927 και συνδιοργάνωσε έκθεση λαϊκής τέχνης.
Έγραψε για «Ρούχινα προσκέφαλα αλλφουρσινά» στο Μακεδονικό Ημερολόγιο του Ν.Σφενδόνη (1935), όπου αναφέρεται σε μια τεχνοτροπία κατασκευής στρωσιδιών από μικρά κομμάτια ύφασμα, η οποία κάποτε συνηθιζόταν στην πόλη μας.

Η ταραγμένη περίοδος που έζησε ο Ζάχος, ο θάνατός του ένα χρόνο πριν τον πόλεμο του 1940 και η κατεδάφιση του σπιτιού του λίγα χρόνια μετά, είχαν σαν συνέπεια να διασκορπιστεί το έργο του Ζάχου.
.....................


Ειδικά όμως για το έργο του Αριστοτέλη Ζάχου στη Σιάτιστα δεν δυσκολεύτηκα, καθώς ο κ. Αναστάσιος Δάρδας πριν από χρόνια, το 1995, έγραψε ένα βιβλίο, με απόλυτη τεκμηρίωση των στοιχείων του, για το Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Δημητρίου Σιάτιστας, που ανάλογο δεν συνάντησα για τους άλλους ναούς που σχεδίασε ο Αριστοτέλης Ζάχος, η κ. Θεοδώρα Ζωγράφου επιμελήθηκε τα «Ιστορικά σημειώματα περί Σιατίστης και λαογραφικά αυτής» του Φίλιππου Ζυγούρη όπου υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την οικογένεια Ζάχου και ο κ. Γεώργιος Μπόντας με οδήγησε πριν από χρόνια στην εφημερίδα ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΗΣ ΣΙΑΤΙΣΤΗΣ, που εξέδιδε ο πεθερός του Παναγιώτης Τσαούσης στη Σιάτιστα κατά το (1935-37), και έτσι στις τρεις αυτές πηγές βρήκα πολύ υλικό για το έργο του Ζάχου στη Σιάτιστα. Επίσης, ο κ. Αθανάσιος Σπύρου μας παραχώρησε φωτογραφίες από το αρχείο του, τραβηγμένες από τον Αριστοτέλη Ζάχο. Όλους τους παραπάνω τους ευχαριστώ. Επίσης ευχαριστώ το προσωπικό της Ιεράς Μητρόπολης Σισανίου και Σιατίστης καθώς και το διευθυντή και το προσωπικό της Μανούσειας Δημόσιας Κεντρικής Ιστορικής Βιβλιοθήκης Σιάτιστας, που με βοήθησαν στην έρευνά μου.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Αδάμη – Καρδαμίτση Μάρω, Η Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική στις αρχές του 20ου αιώνα μέσα από το φωτογραφικό αρχείο του Αριστοτέλη Ζάχου, Διεθνές Συνέδριο Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής, Βέροια, Διεθνές Ινστιτούτο Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής, Δήμος Βέροιας [2002 ή 2003].

Αποστόλου Ιωάννης, Ιστορία της Σιατίστης, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Εν Αθήναις 1929.

Δάρδας Αναστάσιος, Ίδρυση και λειτουργία του Τραμπαvτζείου Γυμvασίου Σιατίστης με την εποπτεία της Εκκλησίας, Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1997.

Δάρδας Αναστάσιος, Ο Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου Σιάτιστας, ιερός καθεδρικός ναός του Αγίου Δημητρίου Σιάτιστας, Σιάτιστα 1995.

Ζάχος Αριστοτέλης, Αρχοντικά Ιωαννίνων, Αρχιτεκτονικά Σημειώματα, Ηπειρωτικά Χρονικά 1928 (Διαδίκτυο http://anemi.lib.uoc.gr).

Ζάχος Αριστοτέλης, Βυζαντινόν εν Ηπείρω Βημόθυρον Ηπειρωτικά Χρονικά 1928.

Ζάχος Αριστοτέλης, Λαϊκή Αρχιτεκτονική, Περιοδικό «Ο Καλλιτέχνης», Τεύχος Αυγούστου 1911, Αθήνα, εκδ. Γερ. Βώκος (Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κύπρου).

Ζάχος Αριστοτέλης, Ρούχινα προσκέφαλα αλλφουρσινά, Μακεδονικόν Ημερολόγιον Ν.Σφενδόνη 4, 1935.

Ζάχος Αριστοτέλης, Τα καράβια της Καστοριάς, Ν. Σφενδόνη- Μακεδονικόν Ημερολόγιον (1936).

Ζάχος Ι. Πολύκαρπος, Αρχιμανδρίτης, «Πολεμικά», Τύποις Ελλ.Εταιρείας «Αυγής Αθηνών» Θ.Ν.Αποστολόπουλου, Εν Αθήναις 1915.

Ζυγούρης Φίλιππος, Ιστορικά σημειώματα περί Σιατίστης και λαογραφικά αυτής, επιμέλεια Θεοδώρα Ζωγράφου-Βώρου, Σιάτιστα 2010.

Κίζης Γιάννης, Παπαδημητρίου - Ζιρώ Χριστίνα, Αρχιτεκτονικές αντιστίξεις από τον Ζάχο στο σήμερα. Έκθεση φωτογραφιών αρχείου Αριστοτέλη Ζάχου: Ήπειρος, Θεσσαλία, Μακεδονία από το Αρχείο Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής Μουσείου Μπενάκη, Εκδ. Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2008.

Κουτσιάφτης Εμμανουήλ, Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Καστοριάς, Καστοριά 2010.

Κουτσιάφτης Εμμανουήλ, Η ελληνική εκπαίδευση στην Καστοριά το ΙΘ΄ αιώνα (Αρχεία Ιεράς Μητροπόλεως).

Μπόντας Γεώργιος Η Σιατιστινή Ζωγράφος Θάλεια Φλωρά - Καραβία

Πανταζόπουλος Νικόλαος συνεργασία Δεσποίνης Τσούρκα - Παπαστάθη, Κώδιξ Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης 17ος -18ος αι, Θεσσαλονίκη 1974.

Τσάλλης Παντελής Το δοξασμένο Μοναστήρι : ήτοι ιστορία της πατριωτικής δράσεως της πόλεως Μοναστηρίου και των περιχώρων από του έτους 1830 μέχρι του 1903 Τύποις Οδυσ. Θεοδωρίδου, Θεσσαλονίκη 1932.

Τσάρας  Γιάννης Έγγραφα απ’ τα χρόνια της τουρκοκρατίας, Μακεδονικά τ.7ος , Θεσσαλονίκη 1967 ).

Φλωρά-Καραβία Θάλεια Εντυπώσεις από τον πόλεμο του 1912-13, τυπ. Μωυσιάδου-Μάρδα, Αθήνα 1936.

Φεσσά Ελ. –Μαρμαρά Εμ. 12 Ελληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2005.

Χαραλαμπίδης Αλκιβιάδης «Άγνωστα έργα της Θ.Φλωρά-Καραβία στη Θεσσαλονίκη» , Μακεδονικά τόμ.ΙΗ΄, Θεσσαλονίκη 1978.

Λεύκωμα Συλλόγου Σιατιστέων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1972.

Ζάχος Αριστοτέλης, Ήπειρος, Θεσσαλία, Μακεδονία, Μέσα από τον φακό του Αριστοτέλη Ζάχου: 1915-1931, Έκδοση του Μουσείου Μπενάκη 2007.

 

Grammbitter Ulrike

Josef Durm 1837 – 1919

Eine Einführung

in das architektonische Werk

tuduv-Studien  1984 

 

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

 

Η ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΗΣ ΣΙΑΤΙΣΤΗΣ, Εκδ.Παν.Α.Τσαούσης. 8 Νοεμβρίου 1936

ΗΧΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ  

ΕΜΠΡΟΣ

ΣΚΡΙΠ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΠΑΤΡΙΣ (6 Απριλίου 1906)

 

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 11, . Οκτώβριος 1998. 

Περιοδικό Ν. Εστία, Τεύχος 850, Δεκέμβριος 1962. 

Περιοδικό Ζυγός , τεύχος 25, 1977. 

Περιοδικά ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ, (Παναθήναια 1908). 

Περιοδικό ΣΙΑΤΙΣΤΙΝΑ, τεύχος 8, σελ. 32.

Αρχαιολογικό Δελτίο 1923.

 

ΑΡΧΕΙΑ 

Αρχείο Αθανασίου Σπύρου

Αρχείο οικ. Ζήση Ζωγράφου

Συλλογή Νικολάου Ψημμένου

Archiv des Karlsruher Instituts für Technologie

ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΣΙΣΑΝΙΟΥ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΗΣ.

 

 

Ηλεκτρονικές διευθύνσεις:

  • Westheim Paul, Architektur in Frankreich, Le Corbusier-Saugnier, Wasmuths Monatshefte für Baukunst. Jahrgang 1922-23/ H 3-4 (Διαδίκτυο http://opus.kobv.de/zlb/volltexte/2006/786/pdf/WMB_1922_23_03-04.pdf)

  • Zachos Aristoteles, Altere Vohnbauten auf griechischem Boden, Architektur in Frankreich, Le Corbusier-Saugnier, Wasmuths Monatshefte fur Baukunst. Jahrgang 1922-23/ H 7-8  (Διαδίκτυο  http://opus.kobv.de/ zlb/volltexte/ 2006/ 788/pdf/ WMB_1922_23_07-08.pdf)

  • http://www.palo.gr/cluster/articles/amyntika-themata/34928/?clid=5722655

  • http://el.wikipedia.org/

  • http://taxidiaris.blogspot.gr/2008/02/fondation-hellenique-in-paris.html 

  • http://www.diki.gr/museum/EL/info/default.asp 

  • http://www.byzantinemuseum.gr/el/museum/history/

 

Οι ηλεκτρονικές διευθύνσεις αναφέρονται στο έτος 2012. Δεν φέρουμε καμιά ευθύνη για το περιεχόμενό τους.

Καλλιόπη Μπόντα,

Σιάτιστα, 14/10/2012

1η ανάρτηση: 4/11/2012

 

 επιστροφή